สมถะ คืออุบายที่จะทำให้จิตสงบ
วิปัสสนา คืออุบายที่จะทำให้เห็นความเป็นจริง


วิปัสสนา เมื่อปฏิบัติเห็นความเป็นจริง จะเห็นว่าจิตนั้น เป็นสิ่งที่สงบอยู่เอง
หากไม่ได้คิดปรุงแต่งอะไร จิตก็สงบ โดยไม่ต้องไปจงใจให้จิตสงบ
เป็นความจริงอย่างหนึ่งของจิต เมื่อไม่คิดปรุงแต่ง มันจะสงบ
เป็นสมถะในตัวเอง คือมีความสงบ ที่เกิดขึ้นจากสติปัญญา
คือความรู้ที่จะทำให้จิตหยุดปรุงแต่ง ....ความรู้ว่าความปรุงแต่งเป็นทุกข์


เมื่อรู้ว่าความปรุงแต่งเป็นทุกข์ จิตก็หยุดปรุงแต่งได้เอง


ส่วนสมถะ ส่วนมากใช้อุบายในการข่มจิตใจ กล่อมจิตใจ ให้เกิดความสงบ
เป็นความสงบที่เกิดจากความปรุงแต่ง ปรุงแต่งการข่ม ปรุงแต่งการกล่อมจิต
เมื่อจิตถูกข่ม หรือ กล่อม ก็เกิดความสงบขึ้นได้
แต่เป็นความสงบที่ไม่ได้เกิดจากการรู้เห็นความเป็นจริงเหมือนวิปัสสนา
เป็นความสงบที่ขาดปัญญา สงบแบบไม่รู้อะไร
มีเจตนา หรือความพยายามให้จิตสงบ ด้วยการข่ม หรือ กล่อมจิต
จิตไม่ได้สงบลงเอง เพราะสติปัญญา


ในสมถะจึงอาจไม่มีวิปัสสนา (ถ้าไม่ใช้เป็นบาทฐาน) แต่ในวิปัสสนามีสมถะอยู่อย่างแน่นอนครับ