บริกรรมภาวนา อุปจารภาวนา อัปปนาภาวนา บริกรรมนิมิต อุคคหนิมิต ปฏิภาคนิมิต

พระโยคาวจรพึงยังภาวนาและนิมิตให้เกิด
โดยประเภทอย่างละ ๓ อย่างละ ๓ นี้
ท่านแสดงไว้ในกัมมัฏฐาน ๔๐ มีความหมายดังจะกล่าวต่อไปนี้



๑. บริกรรมนิมิต
คำว่า บริกรรมแปลว่า การบำเพ็ญ ท่องบ่น หรือ กำหนดใจ
นิมิต แปลว่า เครื่องหมาย
บริกรรมนิมิตจึงรวมแปลว่า
เครื่องหมายที่กำหนด
เครื่องหมายที่เพ่ง
ในที่นี้ก็ได้แก่ กัมมัฏฐาน ๔๐ มี กสิณ
เป็นต้นนั่นเอง

หรือจะกล่าวอีกนัยหนึ่งว่า
เพ่งกัมมัฏฐานใด
กัมมัฏฐานนั้นแหละเป็นบริกรรมนิมิต
เช่น เพ่งปฐวีกสิณ ก็ปฐวีกสิณที่เพ่งนั้นแหละ คือ บริกรรมนิมิต

๒. อุคคหนิมิต
แปลว่า นิมิตติดตา
หมายความว่า เมื่อเพ่งปฐวีกสิณจนดวงกสิณนั้นติดตา
ไม่ว่าจะลืมตาอยู่หรือแม้จะหลับตา
ก็เห็นดวงกสิณนั้นแจ่มแจ้งชัดเจนทุกกระเบียดนิ้ว
จนกระทั่งว่าถ้ามีอะไรติดอยู่หรือมีรอยขีดอยู่ที่ดวงกสิณนั้นสักนิดเดียว
ก็เห็นได้แจ่มชัด เหมือนหนึ่งว่า ลืมตามองเห็นอยู่ฉะนั้น

๓. ปฏิภาคนิมิต
มีความหมายว่า นิมิตคือ ดวงปฐวีกสิณนั้นติดตาอยู่เหมือน กัน
แต่ว่าสีแห่งกสิณตลอดจนริ้วรอยหรือตำหนิอย่างใด ๆ
ที่ดวงกสิณนั้นจะไม่ปรากฏเลย
คงปรากฏว่าดวงกสิณนั้นใส สะอาด บริสุทธิ์ ดุจดวงแก้วมณี
ตลอดจนจะขยายปฏิภาคนิมิตนั้นให้ใหญ่ขึ้นหรือย่อให้เล็กลง ก็ได้ตามความปรารถนา