สัมมาสมาธิ

หลักธรรมอันสำคัญ ๑ ในข้อปฎิบัติ ๘ ประการ เพื่อการก้าวล่วงแห่งทุกข์

ในพระไตรปิฎก พระองค์ทรงเรียกว่า รูปสมาบัติบ้าง รูปสัญญาบ้าง ในองค์ฌาน แบ่งเป็น ๔ องค์ธรรม โดยมีเอกัตคตาเป็นองค์ธรรมพิ้น

อรรถกถาบางแห่งท่านอาจแยกเป็น ฌาน ๕ โดยแยก วิตก ออกจาก วิจารณ์

สัมมาสมาธิ รูปฌาน ๔

ปฐมฌาน , เพราะความสิ้นไปแห่งนิวรณ์ จึงเข้าสู่ วิตก วิจารณ์ ปิติ สุข เอกัคคตา

ทุติยฌาน , ปิติ สุข เอกัคคตา

ตติยฌาน, สุข เอกัคคตา

จตุตถฌาน , อุเบกขา เอกัคคตา

อุเบกขา ความเป็นกลางในอารมณ์ หรือ ตัตรัชฌัตตตา ในโสภณเจตสิก

จตุตถฌาน  คือพื้นในอรูปฌาน องค์ธรรมคือ อุเบกขา เอกัคคตา โดยมี อรูปเป็นอารมณ์


อรูปฌาน ๔

อากาสานัญจายตน , พิจารณาอากาศ ช่องว่าง อันไม่มีที่สุดเป็นอารมณ์

วิญญาณัญจายตน , พิจารณาวิญญาณในช่องว่าง อันไม่มีที่สุดเป็นอารมณ์

อากิญจัญญายตน , พิจารณาความไม่มีวิญญาณ อันไม่มีที่สุดเป็นอารมณ์

เนวสัญญานาสัญญายตน , พิจารณาวิญญาณที่เหลือเป็นอารมณ์

รวมรูปฌาน อรูปฌาน เรียกเป็น สมาบัติ ๘

เนวสัญญานาสัญญายตน ความจริงไม่ได้มีอารมณ์เป็นของตน แต่เป็นองค์ฌานของ อากิญจัญญายตน เพียงแต่พิจารณาวิญญาณที่เหลือจาก อากิญจัญฯ


นิโรธสมาบัติ

สัญญาเวทยิตนิโรธ ทำวิญญาณให้ดับไม่เหลือแล้ว , สัตว์ที่ไม่มีสัญญา พระอนาคามีขึ้นไปเท่านั้นที่เข้า สัญญาเวทยิตนิโรธสมาบัติ นี้ได้



อภิญญา ๕

ผู้ที่ชำนาญ เข้า ออก ฌานในแบบที่เรียกว่า วสี คือเข้า ออก ฌานใดก้อได้ กระโดดข้ามก้อได้ ทำได้ทุกที่ ที่ปรารถนา อย่างน้อยในขั้น รูปฌาน

ย่อมได้ อภิญญา ๕ โดยธรรมชาติ ไม่ว่าจะต้องการหรือไม่ก้อตาม ได้ในระดับ หยาบ ปานกลาง ละเอียด ขึ้นอยู่กับกำลังของ อิทธิบาท ๔


สัมมาสมาธิ ฐานอันสำคัญแห่งการเข้าถึง ปัญญา