วันก่อน..อาทิตย์ก่อน ถกกันเรื่องสมถะกับวิปัสสนา ไอ้ผมก็เถียงหัวชนฝาเลยว่าทำไม่ได้ แต่ก็ไม่ได้คิดว่าจะถูกต้อง 100%นะ ก็คิดไม่ออกว่ามันจะเป็นวิปัสสนาไปได้งัย ไอ้เรานี่ตั้งแต่หัวดำยันหัวหงอกเพิ่งจะวิปัสสนาครั้งเดียว ไอ้นั่งสมาธิแล้ววิปัสสนาเลยมันจะทำได้ด้วยเหรอ? จริงๆก็ไม่เชื่ออยู่แล้วล่ะ แต่ก็อดไม่ได้ พอเจอพระอาจารย์ที่เคารพ ท่านก็เป็นผู้แตกฉานในพระไตรปิฏก แต่อย่าให้ผมเอ่ยชื่อเลย บอกไปหลายท่านก็รู้จัก แต่ไม่บอกดีกว่า เผื่อผมจำมาผิด มาเล่าต่อผิดๆมันจะเสียชื่ออาจารย์55 เอาเป็นว่า ผมยิงคำถามไป ก็นึกในใจยังงัยพระอาจารย์ก็ต้องบอกว่าไม่ได้ อย่างที่เราคิดละวะ 

แต่คำตอบนิกลับผิดคาด ท่านบอกว่าทำได้ 

ท่านคงเห็นว่าผมยังไม่หายมึนเลยอธิบายอีกยาวราว 15 นาที ทีนี้ก็เลยถึงบางอ้อ อ้อ มันเป็นแบบนี้นี่เองเหรอ ณานแบบนี้มันก็ถือเป็นวิปัสสนาเหรอ? ผมสรุปตามที่จับใจความได้นะครับ อาจขาดตกบกพร่องไปบ้าง พอจ ท่านบอกปฐมณานที่ไม่ต้องพึ่งสมถะภาวนาก็ทำรูปณานให้เกิดขึ้นได้ องค์ณานของปฐมณานมี 5 คือวิตก วิจาร ปิติ สุข เอกัตคตา ส่วนสมถะภาวนาจะถึงปัญจมณาน มีองค์ณานเหลือแค่ 2 คือ อุเบกขา กับเอกัตคตา มันจะต่างกันที่ความแนบแน่น คือปัญจมณานจะมีความแนบแน่นในสมาธิมากกว่าปฐมณาน แต่ณานตั้งแต่ปฐมณานขึ้นไป สามารถทำรูปณานได้ ทำมหากุศลจิตให้เกิดขึ้นได้ ทำมัคคจิต โลกุตระจิตให้เกิดขึ้นได้เหมือนกัน

คือท่านก็อธิบายยาวแหล่ะ แต่ผมก็จับใจความได้ประมาณนี้ คือความต่างของกำลังในการวิปัสสนา ตรงนี้ล่ะมั้งที่ผมถึงไปเข้าใจว่าถ้าถึงณาน 4 หรือพ้นโสมนัสเวทนาในจตุตณาน จิตวางอุเบกขาเป็นปัญจมณานแล้วจึงจะเป็นวิปัสนาญาณ ถ้าณานอื่นที่ยังไม่ถึงอุเบกขายังไม่ใช่วิปัสสนา อันนี้เป็นความเข้าใจผิดของผมเองแหล่ะ ถ้างั้นผมก็คงจะเคยวิปัสสนาในปฐมณานมาหายครั้งหลายหนแล้วล่ะ แต่มันไม่ได้ประทับใจเหมือนตอนได้ปัญจมณานแล้ววิปัสสนา หลังจากครั้งนั้นผมก็พยายามทำให้ถึงอีกหลายครั้งนะ แต่มันทำไม่ได้แล้ว ไอ้ตอนทำได้น่ะผมปลีกวิเวกอยู่คนเดียวที่กาญจนบุรี แต่พอกลับมาใช้ชีวิตตามเดิม อยู่กับครอบครัว ทำงาน หาเวลานั่งสมาธิอยากวิปัสสนาแบบนั้นอีก มันก็ทำไม่ได้ ณานแบบวางอุเบกขาได้มันไม่เกิดง่ายๆ มันก็อยู่ในณานที่รองลงมา ทำวิปัสสนาอะไรผมก็ไม่ประทับใจ ก็รู้สึกงั้นๆ เลยเข้าใจไปว่ามันคงเป็นแค่โยนิโสมนัสสิการไม่ใช่วิปัสสนา <<อันนี้ก็เข้าใจผิด 

เออ มีคำที่อาจารย์พูดได้น่าคิดอีกอย่าง ท่านบอกเราต่างก็มีกิจแค่นี้แหล่ะ ทำมหากุศลจิตให้เกิดขึ้นสักลัดนิ้วมือก็เป็นคุณอนันต์แล้วทั้งกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกุตระจิต นี้เป็นกิจที่ต้องทำ ทำให้มหากุศลจิตเกิดสักครั้งก็จัดเป็นครุกรรม...ฯ ตอนขับรถกลับบ้านก็นั่งนึก ถ้าการได้รูปณานเป็นครุกรรม งั้นมันก็คงไม่ต่างจากอนันตริยกรรมละมั้ง ณานนี้เป็นกรรมหนักฝ่ายกุศล ถ้าเป็นครุกรรมก็รอเวลามาเป็นอารมณ์นิมิตตอนมรณาสันวิถีปรากฎ นั่งระลึกธรรม ระลึกถึงคำสอนพระพุทธเจ้าแล้วรู้สึกอุ่นใจยังงัยไม่รู้ ทั้งในชาตินี้ในชาติต่อไปรู้สึกมันไม่มีอะไรน่าหวาดเสียวเลย จบดีกว่า สรุปว่าไม่ต้องฝึกสมถะก็สามารถทำวิปัสสนาได้นะครับ แต่ผมก็ยังยืนยันว่าถ้าทำสมถะจนถึงณาน 4 ได้ก่อน แล้วค่อยมาวิปัสสนาท่านจะเหมือนวิปัสสนาติดจรวดล่ะครับ ผมเคยทำได้ในระยะเวลาสั้นๆแต่องค์ธรรมที่ปรากฎมาวิปัสสนามันมหาศาลจริงๆ วิปัสสนาจนถึงนิโรธว่าเป็นความดับ จริงๆแล้วไม่ออยากออกจากวิปัสสนาเลยแต่พอจิตกลับมาขึ้นวิถีรู้ลมหายใจก็รู้ตัวว่าณานถอยมาแล้ว นี่ผ่านมา 4 ปีแล้วนะผมยังจำรายละเอียดได้ครบเหมือนเพิ่งเกิดขึ้นเมื่อวาน เกิดขึ้นแค่ครั้งเดียวแต่กลับติดตรึงใจได้ขนาดนี้ก็มหัศจรรย์อยู่เหมือนกัน

เอาเป็นว่าตอนนี้ผมเข้าใจแล้วว่าปฐมณานก็ทำวิปัสสนาได้ เหมือนที่เพื่อนสมาชิกหลายท่านยืนยันว่าทำได้ แต่ตัวผมเองนั่นแหล่ะที่ยังไม่รู้สึกประทับใจกับปฐมณาน มันเหมือนปฐมณานผมจะได้แค่มนัสสิการนิดๆหน่อยๆ โดยมากแล้วผมอยากข้ามวิตกวิจารไปเลยด้วยซ้ำ รู้สึกวิตกวิจารมันไม่ค่อยจำเป็นเท่าไหร่ นั่งหลับตาเมื่อก็ทำให้ว่างได้เลย นอกจากจะมีอะไรผุดในหัวเป็นนิวรณ์มากๆ ถึงกลับมาใช้บริการวิตกวิจารสักครั้ง แต่โดยมากแล้ว 8-90% ผมจะข้ามองค์ณาน 2 อย่างนี้ไปเลย