ได้ทรงแสดงธรรมแก่ พระปัญจวัคคีย์ ที่ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน
เมืองพาราณสี เป็นครั้งแรกเป็นปฐมเทศนา เรียกว่า ธรรมจักร
เบื้องต้นทรงยกส่วนสุด ๒ อย่างอันบรรพชิตไม่ควรเสพขึ้นมาแสดงว่า
“เทว เม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา” ภิกษุทั้งหลาย
ส่วนที่สุด ๒ อย่างอันบรรพชิตไม่พึงเสพ คือ “กามสุขัลลิกา” และ “อัตตกิลมถา”
อธิบายว่า “กามสุขัลลิกา” เป็นส่วนแห่งความรัก “อัตตกิลมถา”
เป็นส่วนแห่งความชัง ทั้ง ๒ ส่วนนี้เป็นตัว “สมุทัย”
เมื่อผู้บำเพ็ญตบะธรรมทั้งหลายโดยอยู่ซึ่งส่วนทั้งสองนี้ ชื่อว่ายังไม่เข้า “ทางกลาง”
เพราะเมื่อบำเพ็ญเพียรพยายามทำ “สมาธิ” จิตสงบสบายดีเต็มที่ก็ “ดีใจ” ครั้นเมื่อ จิตนึกคิดฟุ้งซ่านรำคาญก็ “เสียใจ”
“ความดีใจ”นั้น คือ “กามสุขัลลิกา” “ความเสียใจ” นั้นแล คือ “อัตตกิลมถา”
ความดีใจก็เป็น “ราคะ” ความเสียใจก็เป็น “โทสะ” ความไม่รู้เท่าในราคะ โทสะ ทั้งสองนี้เป็น “โมหะ”

โลกธรรมมี ๘ มรรคเครื่องแก้ก็มี ๘ มรรค ๘ เครื่องแก้โลกธรรม ๘ ฉะนั้น
พระองค์จึงทรงแสดง “มัชฌิมาปฏิปทา” แก้ส่วน ๒ เมื่อแก้ส่วน ๒ ได้แล้วก็เข้าสู่
“อริยมรรค” ตัดกระแสโลก “ทำใจ” ให้เป็น “จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย” (สละสลัดตัดขาดวางใจหายห่วง)

จึงว่าเนื้อความแห่ง “ธรรมจักรสำคัญมาก” พระองค์ทรงแสดง “ธรรมจักร”
นี้ยัง “โลกธาตุให้หวั่นไหว” จะไม่หวั่นไหวอย่างไร เพราะมีใจความสำคัญอย่างนี้
โลกธาตุก็มิใช่อะไรอื่น คือ “ตัวเรานี้เอง” ตัวเราก็คือธาตุของโลก
หวั่นไหวเพราะเห็นในของที่ไม่เคยเห็น เพราะ “จิตพ้นจากส่วน ๒ ธาตุ” ของโลกจึงหวั่นไหว

หวั่นไหวเพราะจะไม่มาก่อธาตุของโลกอีกแล