ผมสงสัยน่ะครับ เป็นไปได้หรือไม่ที่ เราไม่จำเป็นต้องรู้ในกระบวนการเกิดของสิ่งต่างๆ ประมาณ 12 หัวข้อ ตามในปฏิจจสมุปบาท แต่เราพิจารณาธรรม ข้ออื่นๆ เช่น  นิวรณ์ 5  ขันธ์ 5 อายตนะ อริยสัจจ์ อะไรพวกนี้ แล้วก็สามารถบรรลุธรรมได้   หรืออีกนัยหนึ่ง มีระบุตรงไหนบ้าง ที่บอกว่า จำเป็นต้องพิจารณา ปฏิจจสมุปบาท  จึงจะสามารถบรรลุธรรมได้  หรือว่ามีความสำคัญ ดังเช่นที่ยกย่องสติปัฏฐานสี่ หรืออานาปา แบบนั้นน่ะครับ

คือผม คิดว่า ปฏิจจ. เป็นธรรมมะที่เข้าใจได้ยาก ดังนั้น พระพุทธเจ้าจึงไม่ได้บอกให้เราต้องไปทำความเข้าใจอะไรในปฏิจจ.นัก เพียงบอกให้รู้ไว้ว่า ผลที่ได้ ของศาสนานี้ คือ จะได้เห็นกระบวนการธรรมชาติ ในลักษณะของ ปฏิจจ.  หรือ ปฏิจจ.ก็คือ นิโรธ และนิโรธก็คือ นิพพาน ไม่ใช่เรื่องที่เราจะต้องไปคิดให้มากนัก  ปฏิบัติตามมรรคแปด ก็พอแล้ว เดี๋ยวก็รู้เอง บอกให้รู้ไว้ก่อนเท่านั้นเองว่า เมื่อบรรลุแล้ว จะเห็นอะไร จะได้อะไร คือปฏิจจ. ไม่ได้มีไว้ให้คิด หรือไตร่ตรอง วงเล็ก วงใหญ่  ข้ามชาติ ไม่ข้ามชาติ อะไรก็ไม่รู้  แต่มีไว้ให้เห็น ถ้าบรรลุแล้วก็จะเห็นเอง อะไรประมาณนี้