ข้อความบางตอนจากการถอดเทป การบรรยายธรรมโดย อาจารย์สุจินต์  บริหารวนเขตต์ ณ ตึกสภาการศึกษา มหามกุฏราชวิทยาลัยพ.ศ. ๒๕๒๕ โดย คุณสงวน  สุจริตกุล

สำหรับประโยชน์ของการเข้าใจเรื่อง อนันตรูปนิสสยปัจจัย และ ปัจจัยอื่นๆ ทั้งหมด

ก็เพื่อที่จะไม่ให้เกิดความเข้าใจผิดในสภาพธรรมและการปฏิบัติ  คือ การอบรมเจริญปัญญา....

     ถ้ามีการเข้าใจผิดในเรื่องการปฏิบัติ ก็ไม่สามารถที่จะดับกิเลสได้.เช่น ถ้าคิดว่า ปัญญา ไม่สามารถที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ตามปกติ ตามความเป็นจริง ในขณะนี้ก็ไม่สามารถที่จะดับกิเลสได้....แล้วจะไม่เข้าใจด้วยว่าปัจจัยทั้งหลาย ที่พระผู้มีพระภาค ได้ทรงแสดงไว้แล้วนั้น เพื่อที่จะให้รู้ลักษณะที่เป็น อนัตตา จริงๆ ....

     แม้แต่  อนันตรูปนิสสยปัจจัย......ถ้าสติไม่เกิด ระลึกรู้สภาพธรรม ที่กำลังปรากฏขณะนี้จะไม่ทราบเลยว่า อนันตรูปนิสสยปัจจัย..........คืออะไร?
     แต่ถ้าเป็นผู้มีปกติระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจในขณะนี้จริงๆ

     จะเห็นได้ว่า ทั้งๆ ที่เห็น..........ไม่นานเลยเพราะว่า  อนันตรูปนิสสยปัจจัย  ทำให้เกิดการได้ยินขึ้นและ ทั้งๆ ที่กำลังได้ยินนี้เอง.........ก็ไม่นานเลยเพระว่า  อนันตรูปนิสสยปัจจัย...............................ทำให้เกิดการคิดนึก เรื่องต่างขึ้น.......
     เพราะฉะนั้น ชีวิตตามปกติตามความเป็นจริง ของแต่ละคนสติสามารถที่จะระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่ปรากฏทางทวารต่างๆ ..........ซึ่งปกติ..............มักจะหลงลืม.

     แม้ว่าสภาพธรรมจะปรากฏทางตา....ชั่วขณะเล็กน้อยปรากฏทางหู..........ชั่วขณะเล็กน้อย .......ปรากฏทางใจ..........คิดนึกแต่ละคำ เพียงชั่วขณะเล็กน้อยก็ไม่เห็น ความเป็นอนัตตา ของสภาพธรรมที่เกิดขึ้นเพราะปัจจัยต่างๆ ............ถ้าปราศจากปัจจัยต่างๆ แล้ว  สภาพธรรมแต่ละอย่าง จะปรากฏไม่ได้เลย.........

     แต่เมื่อเป็น ผู้มีปกติเจริญสติปัฏฐาน เมื่อไหร่จะเริ่มรู้ลักษณะของนามธรรม และรูปธรรมที่เกิดปรากฏ ตามปกติ ตามความเป็นจริง ทีละเล็ก ทีละน้อย จนสามารถจะเข้าถึง สภาพที่เป็นอนัตตา.........

     แม้เรื่องของ อนันตรูปนิสยปัจจัย และปัจจัยทั้งหลายที่ได้ฟัง และได้ศึกษามาแล้ว.........ก็จะเห็นได้ว่าสภาพธรรมแต่ละอย่างนั้น เป็นอนัตตาจริงๆ .

    ถ้าปราศจากปัจจัย แม้เพียงปัจจัยหนึ่ง ปัจจัยใดซึ่งเป็นเหตุให้สภาพธรรมนั้น เกิดขึ้น..........สภาพธรรมนั้น ก็เกิดขึ้นไม่ได้.  เช่น อนันตรูปนิสสยปัจจัยถ้าขาดปัจจัยนี้การได้ยิน  ก็จะเกิดขึ้นไม่ได้การคิดนึก  ก็จะเกิดขึ้นไม่ได้การเห็น การลิ้มรส การรู้สิ่งที่กระทบสัมผัสต่างๆ ซึ่งเป็นปกติในชีวิตประจำวัน ก็ย่อมจะเกิดไม่ได้.........

     เพราะฉะนั้น การศึกษาทั้งหมด เพื่อที่จะเกื้อกูลให้สติระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่เกิดขึ้นตามปกติ ตามความเป็นจริง
     ท่านผู้ฟัง เคยนอนไม่หลับไหมคะ? บางท่านรู้สึกเป็นห่วงมาก กับการนอนไม่หลับแต่เพราะเหตุใด จึงนอนไม่หลับ? ถ้าไม่มีเหตุ ไม่มีปัจจัย

     การนอนไม่หลับ  จะเกิดขึ้นไม่ได้ไม่ว่าอยากจะหลับ แล้วก็ไม่หลับก็เป็นเพราะเหตุปัจจัย

หรือว่า  ไม่อยากจะหลับ  แต่ก็หลับ เช่นขณะที่ฟังพระธรรม บางท่านอาจจะเผลอไปหลับไป ทั้งๆ ที่ไม่อยากจะหลับเลยแต่ถ้าปราศจากเหตุปัจจัย

     การหลับในขณะนั้น  ก็เกิดขึ้นไม่ได้แต่ก็แสดงให้เห็นแล้วว่าสภาพธรรมทั้งหลาย ย่อมเป็นไปตามเหตุปัจจัยไม่อยู่ในอำนาจบังคับบัญชา.