(หากท่านเห็นว่าเนื้อหาเป็นประโยชน์ โปรดช่วยโหวตให้เป็นกระทู้แนะนำ เพื่อให้มีคนได้อ่านกันเยอะๆนะคะ ขอบคุณค่ะ)

(มีการแก้ไขเพิ่มเติมข้อมูลเมื่อวันที่ 12 ธันวาคม พ.ศ.2560)
(ข้อมูลเกี่ยวกับหน้าที่ของผู้ดูแลผู้ป่วย อยู่ในความคิดเห็นที่2 ไม่ได้ขึ้นโชว์ในโซนสีม่วงนะคะ กระทู้ยาว เผื่อใครอ่านข้ามหรือหาไม่เจอ )


เราขอแชร์ประสบการณ์การดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย และสิ่งที่เราได้เรียนรู้จากประสบการณ์ชีวิตในครั้งนี้ เผื่อจะเป็นประโยชน์แก่ผู้อ่านที่กำลังทำหน้าที่ที่เกี่ยวข้องกับการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย ผู้ที่กำลังไปเยี่ยมผู้ป่วยระยะสุดท้าย หรือผู้ที่อาจจะต้องรับมือกับสถานการณ์เช่นนี้ในอนาคตนะคะ

เรื่องที่จะเล่าต่อไปนี้เป็นเรื่องที่เราประสบเองและเรื่องที่เราได้พบเห็นจากตอนที่ไปเฝ้าไข้แม่ที่โรงพยาบาล เราจะไม่เล่าเรื่องตามลำดับเหตุการณ์ แต่จะขอแยกเป็นประเด็นตามที่เราเห็นว่าจะเป็นประโยชน์ และแบ่งปันข้อคิดและข้อปฏิบัติในการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย ทั้งนี้ บทความนี้อาจยังมีข้อบกพร่องหรือไม่สมบูรณ์ ผู้อ่านโปรดพิจารณาเลือกเฉพาะส่วนที่เป็นประโยชน์เพื่อนำไปใช้นะคะ

ประสบการณ์การดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้ายของเรานั้นเกิดขึ้นโดยที่เรายังไม่ทันตั้งตัวและไม่คาดคิดมาก่อน ทั้งหมดจึงเป็นการดูแลในลักษณะที่หาความรู้ไปพลางดูแลไปพลาง ซึ่งบางอย่างเราก็รู้ช้าไปหรือมองข้ามไป จึงทำให้เสียโอกาสในการดูแลคุณภาพชีวิตผู้ป่วย ทั้งที่หากเรามีความรู้หรือทัศนคติที่ถูกต้องมาก่อนจะทำให้เราสามารถรับมือกับสถานการณ์ได้ดีกว่านี้เป็นแน่ และเรายินดีหากประสบการณ์ของเรานี้จะทำให้ท่านสามารถดูแลบุคคลที่ท่านรักได้ดียิ่งขึ้น

**ทัศนคติเกี่ยวกับความตายกับการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย**

มนุษย์ทุกคนล้วนไม่อาจหนีพ้นความตายไปได้ และเราไม่สามารถคาดเดาได้เลยว่ามันจะมาถึงเมื่อไหร่ เราอาจจะเคยได้ยินบ่อยๆว่า เกิด แก่ เจ็บ ตาย เป็นเรื่องธรรมดา แต่ในความเป็นจริงแล้วความตายไม่มีลำดับขั้นตอนที่แน่นอน จริงอยู่เมื่อมีการเกิดย่อมมีการตาย แต่เราอาจจะตายโดยที่ยังไม่ทันแก่ หรืออาจจะตายโดยไม่เจ็บป่วยก็เป็นได้(เช่น ประสบอุบัติเหตุ) เรามักประมาทว่ายังมีเวลาเหลือในชีวิตอีกมาก ทั้งที่ความตายอยู่ใกล้เราแค่ชั่วลมหายใจเข้าออก จึงนำไปสู่การใช้ชีวิตอย่างประมาท

การระลึกถึงความตายอยู่เสมอ จะทำให้เราไม่ประมาทในการใช้ชีวิต เห็นคุณค่าของเวลา และจัดลำดับความสำคัญของสิ่งต่างๆในชีวิตได้อย่างเหมาะสม เราเคยอ่านข้อความหนึ่งซึ่งเตือนใจเราได้ดีว่า ในขณะที่เราใช้เวลาเพลิดเพลินไปอย่างไร้ประโยชน์นั้น มีคนบางคนกำลังวาดหวังว่าตัวเองจะมีลมหายใจต่อไปได้สักเพียงหนึ่งหรือสองนาที

การดูแลสุขภาพอย่างสม่ำเสมอ การวางแผนทางการเงินเพื่อเตรียมพร้อมสำหรับค่าใช้จ่ายในการดูแลรักษายามเจ็บป่วย รวมถึงการตรวจสุขภาพประจำปีเป็นเรื่องที่จำเป็น โรคบางโรคจะแสดงอาการก็ต่อเมื่อลุกลามจนทำการรักษาได้ยากแล้ว หากตรวจพบตั้งแต่เนิ่นๆ โอกาสในการรักษาให้หายย่อมมีมากกว่า

แม่เรามีสุขภาพแข็งแรงมาโดยตลอด จึงไม่ได้ตรวจสุขภาพประจำปี มีเพียงไปตรวจวัดความดันและเบาหวานธรรมดาเท่านั้น
แม่เริ่มมีอาการปวดเอวปวดแข้งขา เราต่างคิดว่าเป็นอาการปวดเมื่อยธรรมดาของคนอายุหกสิบกว่าที่ร่างกายเริ่มเสื่อมถอย บีบนวดนอนพักก็หาย
เมื่อเป็นมากขึ้นหน่อยก็หาหมอตรวจรักษาตามอาการ เพราะไม่มีข้อบ่งชี้ว่าผิดปกติอะไรร้ายแรง
ต่อมาอาการป่วยเริ่มเป็นมากขึ้น ยาไม่สามารถบรรเทาอาการได้ แม่มีอาการปวดหลังและขาอ่อนแรงทั้งสองข้าง เราคิดว่าเป็นเกี่ยวกับเส้นประสาทตรงแนวกระดูกสันหลัง จึงไปหาหมอเฉพาะทาง
เมื่อทำการตรวจหลายครั้งและตรวจโดยละเอียดจึงพบว่า แม่เป็นมะเร็งปอดลุกลามไปยังกระดูกส่วนต่างๆของร่างกาย มีก้อนเนื้องอกในปอดขนาดเท่าไข่เป็ด มะเร็งที่ลุกลามไปกระดูกสันหลังช่วงอกทำให้กระดูกบางและเริ่มทรุดตัวกดเบียดเส้นประสาทซึงเป็นสาเหตุที่ทำให้แม่ขาอ่อนแรงทั้งสองข้างและเป็นอัมพาตครึ่งล่างในที่สุด

แม่ไม่มีอาการไอ มีเสมหะ หรือหอบเหนื่อยง่ายมาก่อนเลย จึงไม่มีใครคาดคิดว่าสาเหตุของการป่วยนั้นเริ่มมาจากที่ปอด หากมีการตรวจสุขภาพประจำปีอย่างสม่ำเสมอก็อาจตรวจพบได้ตั้งแต่ระยะเริ่มแรกและรักษาง่ายขึ้น แม่ตรวจพบในระยะที่มะเร็งลุกลามไปมากแล้ว แม้หมอจะรีบผ่าตัดเอาเนื้องอกในปอดออกและดามกระดูกสันหลังเพื่อป้องกันการทรุดตัวไปกดเบียดเส้นประสาท แต่ก็ช้าเกินการณ์แล้ว นี่ถือเป็นความประมาทของเราที่ไม่ได้พาแม่ไปตรวจสุขภาพแบบครบเครื่อง

ความประมาทอีกอย่างหนึ่งของเราคือ เนื่องจากยายเรามีอายุยืนมาก เราจึงหลงคิดว่าแม่ก็น่าจะมีอายุยืนเหมือนยาย น่าจะยังมีเวลาในชีวิตเหลืออีกอย่างน้อยก็สัก10-20ปี พอให้เราได้เลี้ยงดูตอบแทนบุญคุณท่านให้มีความสุขในบั้นปลายได้ เราจึงมุ่งขอทุนเรียนต่อต่างประเทศ แทนที่เรียนจบป.ตรีแล้วจะทำงานอยู่ใกล้แม่และดูแลแม่

การเรียนต่อเพื่อพัฒนาตนเองนั้นเป็นสิ่งที่ดี ไม่ใช่เรื่องผิดอะไร แต่เพราะเราไม่พาแม่ไปตรวจสุขภาพจึงประมาทคิดว่าท่านยังแข็งแรง หากทราบเงื่อนไขสุขภาพของท่านแต่เนิ่นๆ ก็อาจจะช่วยให้เราสามารถจัดลำดับความสำคัญในชีวิตได้ดียิ่งขึ้น การไปเรียนต่อเพื่อพัฒนาตนเองนั้นรอได้และสามารถปรับเปลี่ยนแผนการเรียนได้ แต่โอกาสในการแสดงความกตัญญูนั้นรอไม่ได้

ความเข้าใจผิดอีกประการหนึ่งเกี่ยวกับทัศนคติในเรื่องความตายคือ การไม่กล้าพูดคุยเรื่องความตาย การมองว่าการพูดถึงความตายเป็นเรื่องอัปมงคลหรือการสาปแช่ง ทั้งที่มันเป็นเรื่องปกติธรรมดาที่มนุษย์ทุกคนต้องเจอ การไม่พูดถึงความตายไม่ได้แปลว่าจะไม่ตาย ซ้ำร้ายกลับทำให้การวางแผนเตรียมความพร้อมเผชิญความตายอย่างสงบเป็นไปได้ยากขึ้น

แม่เราและพี่เรามองว่าการพูดถึงความตายเป็นเรื่องอัปมงคล จึงเป็นเรื่องยากมากที่เราจะสอบถามว่าเมื่อวันนั้นมาถึง ท่านอยากจะให้เราช่วยอย่างไร อยากให้ใส่ท่อหายใจ ใส่สายยางให้อาหาร ใช้ยากระตุ้นหรือช่วยฟื้นคืนชีพหรือไม่ หรืออยากให้จัดงานศพแบบไหน

นอกจากนี้ พี่น้องเราก็มีความเห็นไม่ตรงกันเกี่ยวกับการบอกความจริงแก่ผู้ป่วย ส่วนหนึ่งเห็นว่าไม่ควรบอกความจริงทั้งหมดว่าป่วยระยะสุดท้าย เพราะกลัวหมดกำลังใจ แต่เราเห็นว่าควรบอกตามความเป็นจริง เพราะผู้ป่วยมีสิทธิรับทราบความจริงเกี่ยวกับร่างกายของตนเองและตัดสินใจแนวทางการรักษาเอง เมื่อตกลงกันไม่ได้ จึงไม่มีใครกล้าบอกความจริง เราก็ไม่กล้าขัดใจ เพราะเราเองก็รับประกันไม่ได้ว่าหากเราบอกความจริงไปแล้วแม่หมดกำลังใจจนทรุดจะทำอย่างไร เนื่องจากครอบครัวเราไม่เคยคุยวางแผนเรื่องความตายกันมาก่อน

เมื่อไม่มีใครบอกความจริงแก่ผู้ป่วย ผู้ป่วยจึงมีความหวังว่าจะรักษาหายได้ และญาติบางส่วนเองก็ยังมีความหวังว่าจะรักษาให้หายได้ เพราะไม่เข้าใจแนวทางการรักษาผู้ป่วยระยะสุดท้าย ว่าเป็นการประคับประคองไปตามอาการเพื่อให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดีตามสภาพและจากไปอย่างสมศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์เท่านั้น

เมื่อไม่มองตามความเป็นจริง ญาติผู้ป่วยจึงวางใจไม่ถูก มุ่งรักษาทางกายเป็นหลัก เพื่อหวังจะรักษาให้หาย และทำให้ผู้ป่วยพลาดโอกาสหลายอย่าง หากผู้ป่วยทราบตามความเป็นจริง อาจช่วยให้เขาสามารถวางแผนลำดับความสำคัญเพื่อใช้เวลาที่เหลืออย่างคุ้มค่า รวมถึงได้จัดการธุระหรือสิ่งที่ยังคั่งค้างใจเพื่อเตรียมพร้อมจากไปอย่างสงบ

การเตรียมพร้อมความตายสำหรับตัวเองและบอกกล่าวคนรอบข้างให้เรียบร้อย จะช่วยให้การจัดการเป็นไปได้ง่ายขึ้นและเป็นไปตามความตั้งใจของเจ้าตัวโดยแท้จริง

แม่เราไม่ทันได้สั่งเสียและไม่สามารถสั่งเสียได้ มะเร็งได้ลุกลามไปที่กระดูกต้นคอและกดเบียดเส้นประสาท และทรุดตัวอย่างรวดเร็ว แม่เป็นอัมพาตทั้งตัว คางแข็ง พูดไม่ได้ กระพริบตาไม่ได้ ขยับแขนขาไม่ได้ เราแทบหาวิธีสื่อสารกับแม่ไม่ได้เลย พวกเราจึงได้แต่จัดการทุกอย่างไปตามความน่าจะเป็นโดยคิดแทนเจ้าตัวว่า แม่น่าจะต้องการเช่นนี้ และสิ่งนี้น่าจะเป็นผลดีต่อแม่มากที่สุด แต่เราไม่มีทางรู้ได้เลยว่านั่นใช่ความต้องการที่แท้จริงของแม่หรือไม่ หรือแม่ยังมีความต้องการอย่างอื่นๆเพิ่มเติมหรือไม่

ทั้งหมดนี้เป็นเพียงเพราะ เราไม่กล้าพูดคุยความจริงกันว่า เราจะต้องเผชิญความตายและความตายกำลังรออยู่เบื้องหน้าแล้ว
การไม่ยอมรับความจริง ไม่ยอมพูดถึง ไม่ได้แปลว่าปัญหานั้นไม่มีอยู่หรือจะมลายหายไป ต้องเข้าใจว่า บางครั้งความจริงอาจทำให้เจ็บปวด แต่ผลจากการไม่ยอมรับความจริงนั้นอาจทำให้เจ็บปวดยิ่งกว่า

การเตรียมพร้อมเผชิญความตายนั้น ต้องทำความเข้าใจร่วมกันทั้งตัวผู้ป่วยเองและญาติผู้ป่วย มีหลายเหตุการณ์ที่ตัวผู้ป่วยนั้นเข้าใจและพร้อมเผชิญความตายแล้ว แต่ญาติผู้ป่วยยังไม่พร้อมยอมรับการพลัดพราก ผู้ป่วยจึงยอมสู้ต่อแม้จะต้องทนทุกข์จากการเจ็บป่วย ทั้งนี้ ไม่ใช่เพราะความกลัวตายของตนเอง แต่เป็นไปเพื่อปลอบประโลมจิตใจของญาติที่ยังไม่พร้อมยอมรับความพลัดพรากเท่านั้น

ส่วนใหญ่ญาติที่ได้ดูแลคนไข้อย่างใกล้ชิด มักจะเข้าใจความรู้สึกและความทุกข์ทรมานจากอาการเจ็บป่วยของคนไข้ และพร้อมปล่อยมือเมื่อเวลานั้นมาถึง แต่หลายครั้งญาติที่ไม่ได้ดูแลใกล้ชิด มักไม่เข้าใจและรู้สึกว่าตนเองยังไม่ได้ดูแลผู้ป่วยอย่างเพียงพอ จึงพยายามทุกวิถีทางที่จะต่อลมหายใจผู้ป่วย โดยไม่สนใจว่าการกระทำเหล่านั้นจะสร้างความเจ็บปวดทรมานทางกายแก่ผู้ป่วยเพียงใด เพียงเพื่อให้ตัวเองได้มีเวลามีโอกาสในการแสดงความกตัญญูเพิ่มขึ้นเท่านั้น หรือที่เราเรียกกันว่า ภาวะกตัญญูเฉียบพลัน

การพยายามต่อลมหายใจด้วยวิธีฝืนธรรมชาตินั้นเป็นการยืดระยะเวลาความทุกข์ทรมานของผู้ป่วย และการทำหัตถการบางอย่างที่ช่วยในการฟื้นคืนชีพหรือต่อลมหายใจก็เพิ่มความเจ็บปวดทรมานให้แก่คนไข้เป็นอย่างมาก

เราคิดว่าสิ่งสำคัญในการดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้าย ไม่ใช่การพยายามยืดลมหายใจออกไปให้นานที่สุด(เว้นเสียแต่เป็นความต้องการของคนไข้เอง) แต่คือการช่วยให้ผู้ป่วยได้ใช้ชีวิตที่เหลืออย่างมีคุณค่าสมศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ เราควรเคารพการตัดสินใจของผู้ป่วยและช่วยเตรียมความพร้อมให้เขาจากไปอย่างสงบได้ต่างหาก

ความตายสำหรับผู้ป่วยระยะสุดท้ายที่ต้องทนทุกข์ทรมานนั้นอาจไม่ใช่เรื่องน่ากลัวสำหรับคนไข้เลย แต่เป็นของขวัญที่ธรรมชาติได้มอบให้เมื่อถึงเวลาอันเหมาะสม เมื่อแม่สิ้นลม เรากล่าวกับแม่ว่า “ยินดีด้วยนะแม่ แม่ไม่ต้องทนเจ็บปวดจากร่างกายนี้อีกต่อไปแล้ว” ไม่มีการร้องไห้ฟูมฟายใดๆ เพราะเราพร้อมแล้ว

หากจะรักใครให้เป็น เราควรจะรู้จังหวะในการกุมมือและปล่อยมือ

**หมายเหตุ โรคบางโรคที่มีการดำเนินโรคอย่างรวดเร็ว การตรวจสุขภาพประจำปีก็อาจตรวจไม่พบหรือพบไม่ทันการก็เป็นได้ แต่ถึงกระนั้น การตรวจสุขภาพประจำปีก็ยังจำเป็น เพราะยังมีโรคอื่นๆอีกมากมายที่สามารถตรวจพบได้ง่ายตั้งแต่ระยะเริ่มแรก