ข้าวแช่เดิมเป็นอาหารพื้นบ้านของชาวมอญ นิยมทำสังเวยเทวดาในตรุษสงกรานต์ ต่อมา ชาววังรับไปปรับปรุงเรียกว่า "ข้าวแช่เสวย" หรือ "ข้าวแช่ชาววัง" เมื่อสิ้นรัชกาลที่ 5 ข้าวแช่ได้เผยแพร่ไปนอกวังและเป็นที่นิยม

เครื่องเคียงข้าวแช่
1. ลูกกะปิ (ถือเป็นนางเอกของข้าวแช่) ประกอบด้วยปลาช่อนย่าง ตะไคร้ กระชาย หัวหอม กะปิ หัวกะทิ นำมาปั้นเป็นลูกกลม ๆ ขนาดพอดีคำ ชุบไข่และแป้งสาลีทอดในกะทะจนสีเหลืองทอง
2. หอมแดงยัดไส้ ส่วนผสมของไส้คล้ายๆกับส่วนผสมของลูกกะปิ นำหัวหอมมาคว้านเนิ้อออก แล้วยัดไส้เข้าไป
3. พริกหยวกยัดไส้ (ไก่หรือหมู) ห่อหรุ่ม
4. ปลายี่สนผัดหวาน หรือ หมูฝอย / เนื้อฝอย
5. ไชโป๊ผัดไข่ (ผักกาดเค็มผัดหวาน)
6. ผักสด

วิธีที่ถูกต้องเริ่มจากเครื่องเคียง ก็คือลูกกะปิเป็นชิ้นแรกก่อน พอเคี้ยวไปสักนิดให้ได้ลิ้มรสชาติความเข้มข้นของลูกกะปิแล้ว ค่อยตักข้าวแช่ขึ้นตาม และตบท้ายด้วยการซดน้ำข้าวแช่สักเล็กน้อยเพื่อความเย็นสดชื่น

ข้อมูลจาก: วิกิพีเดีย และ wongnai.com