"เพราะสงัดจากกามและอกุศลธรรม ปฐมฌานที่มีวิตก วิจาร ปิติ สุข เป็นอารมณ์จึงปรากฏ"
ฌานจึงเป็นเรื่องของจิต(ตัวรู้) ความเป็นรูปยังปรากฏที่ฌาน1-3
1.รูปนามอะไรปรากฏที่กายก็ให้รู้
2.เมื่ออยู่ในฌาน ลักษณะการผุดขึ้นมาลักษณะเหมือน "ตาน้ำ"ผุดขึ้นจากกลางกายรูปสัญญา
3.การผุดขึ้นมาเป็นอารมณ์ ผุดขึ้นมาแล้วดับไปด้วยตัวรู้ที่มีกำลังเข้ามารู้ เป็นขณะๆ
4.ข้อ3 เมื่อว่าด้วยกสิณ อาการผุดขึ้นมาจะเป็นกสิณอย่างหนึ่งของตัวรู้ จะลายเป็นปฏิภาคใหญ่ขึ้น กว้างขึ้น คลุมกาย จะรู้สึกตัวเล็ก ตัวใหญ่
5.เจริญข้อ3 (วิตก วิจารในปิติ) จะเห็นความเปลี่ยนแปลงในตัวรู้ ที่มีกำลังมากขึ้น
การเจริญฌาน จึงเป็นวิปัสนา เป็นการตามเห็นการเปลี่ยนแปลงของกำลังฌาน
https://84000.org/tipitaka/read/m_siri.php?B=19&siri=298
เจริญฌาน4ประการ