ตำนานตาแฮก เป็นนิทานพื้นบ้านอีสาน ประเภทนิทานอธิบายเหตุ เพื่อจะตอบคำถามว่า “ทำไมต้องไหว้ผีตาแฮกก่อนทำนา” (ตาแฮก-ผีประจำไร่นา) ชาวอีสาน จะไหว้ผีตาแฮกในบุญเดือนหก หลังจากบุญบั้งไฟ และบุญเดือนสิบ เรียกว่าบุญข้าวสาก หรือสลากภัต ซึ่งเป็นฤดูที่ข้าวในนา กำลังเริ่มตั้งท้องและออกรวง ไหว้ผีไร่นาในเดือนสิบ บางท้องถิ่นเรียกว่าไหว้แม่โพสพ

ตำนานตาแฮก กล่าวว่า ครั้งหนึ่งนานมาแล้ว มีบุตรชายกุฎุมพีผู้หนึ่ง เมื่อบิดาสิ้นชีพ ได้ทิ้งทรัพย์สินจำนวนมากไว้กับบุตรชาย มารดาได้เลือกหญิงผู้มีตระกูลเสมอกัน มาเป็นภรรยา อยู่กินกันฉันสามีภรรยาเป็นเวลานาน แต่ไม่มีบุตรสืบสกุล มารดาจึงหาหญิงอื่น มาให้เป็นภรรยาอีกคน ไม่นาน ภรรยาน้อยตั้งครรภ์จะมีบุตร ภรรยาหลวง ก็สมัครใจรักใคร่กับภรรยาน้อยด้วยดี เห็นสามีหลงรักใคร่ภรรยาน้อยมาก จึงผูกใจอาฆาต แต่ก็ยังทำตนเป็นมิตร จนภรรยาน้อยตายใจ

ครั้นเมื่อภรรยาน้อยตั้งครรภ์ ภรรยาหลวง ก็หลอกให้นางกินยาจนแท้งลูก เมื่อตั้งครรภ์อีกครั้งหนึ่งภรรยาหลวงก็นำยาแท้งให้นางกิน จนแท้งลูกเช่นเดิม ครั้นเมื่อนางตั้งครรภ์บุตรครั้งที่สาม นางจึงไปอาศัยอยู่ที่บ้านบิดามารดาของนาง ภรรยาหลวงทราบ ก็ส่งคนนำยามาให้กิน จนภรรยาน้อยตายทั้งกลม นางภรรยาน้อย จึงผูกใจอาฆาตภรรยาหลวงทุกชาติ

เมื่อสามีทราบว่า ภรรยาหลวง ลอบให้ยาพิษภรรยาน้อยกิน จนถึงแก่ชีวิต ทั้งบุตรและนาง จึงมีความแค้นภรรยาหลวงมาก ด้วยความโกรธ จึงฆ่านางเสีย นางภรรยาหลวง ก่อนตาย จึงตั้งจิตอาฆาต ผูกพยาบาทกับภรรยาน้อยไปทุกชาติ

ชาติต่อมา ภรรยาน้อยเกิดเป็นแมว ส่วนภรรยาหลวง เกิดเป็นแม่ไก่ ครั้นเมื่อแม่ไก่ไข่มา นางแมวก็กินไข่ทุกครั้ง ครั้งสุดท้าย นา’แมวจึงกินแม่ไก่ด้วย ทั้งสองจึงผูกอาฆาตกันต่อไปไม่สิ้นสุด เมื่อถึงชาติที่เกิดเป็นมนุษย์ ภรรยาหลวง เกิดเป็นนางยักษ์ พระพุทธองค์เทศโปรดให้ละเวร ให้นางยักษ์ไปอยู่ที่ปลายนา นางยักษ์มีความรู้เรื่องเกณฑ์ฟ้าฝน จึงช่วยให้การทำนาได้ผลผลิตดี จึงเกิดพิธีเลี้ยงนาผืนแรกของนาง เรียกว่าเลี้ยงตาแฮก

พิธีกรรมที่ปฏิบัติเกี่ยวกับผีตาแฮก การเลี้ยงผีตาแฮก เลี้ยง 2 ครั้ง คือ

1. เลี้ยงก่อนทำการปักดำ

2. เลี้ยงหลังการเก็บเกี่ยว

สิ่งที่จะนำไปเลี้ยง หรือเซ่นไหว้ มีดังนี้

1. เหล้า 1 ขวด

2. ไก่ต้มสุกพร้อมเครื่องใน 1 ตัว

3. ดอกไม้ ธูป เทียน หมาก พลู บุหรี่

4. น้ำ 1 ขวด แก้ว 2 ใบ

5. กระติ๊บข้าว 1 กระติ๊บ

วิธีเลี้ยงผีตาแฮก

เมื่อเตรียมสิ่งที่จะเลี้ยงไว้เรียบร้อยแล้ว เอาใส่ตะกร้า นำไปในที่ที่เป็นที่อยู่ของผีตาแฮก แล้วจัดแต่งสำรับที่นำมา จัดใส่ถาด เหล้าเปิดฝา กระติ๊บข้าวเหนียวเปิดออก น้ำและเหล้า รินใส่แก้วคนละใบ จุดเทียน ตั้งไว้ พร้อมกับกล่าวเชิญชวน ให้ผีตาแฮกมารับ หรือมากินของเซ่นไหว้ที่นำมา พร้อมกับบนบานให้ข้าวกล้าในนาของตน อุดมสมบูรณ์ ถ้าหากเลี้ยงหรือเซ่นไหว้หลังการทำนา ก็จะเป็นการกล่าวคำขอบคุณผีตาแฮก ที่ทำให้การทำนา ประสบผลสำเร็จด้วยดี กะเวลาพอประมาณ ก็นำสำรับที่เตรียม ไปเลี้ยงคนในครอบครัว ที่ไปเลี้ยงผีตาแฮกด้วย ก็เป็นอันเสร็จพิธี