“วัดพระพุทธบาทราชวรมหาวิหาร” เป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทของพระพุทธเจ้า เป็น 1 ใน 5 แห่งของโลก ซึ่งตามคติในลังกาทวีปมีความเชื่อว่า องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ประทับรอยพระพุทธบาทเพื่อให้สาธุชนเบื้องหลังได้สักการะบูชา ทั้ง 5 แห่งมีดังนี้ เขาสุวรรณมาลิก เขาสุวรรณบรรพต เขาสุมนกูฏ เมืองโยนกบุรี และหาดในลำน้ำนัมมทานที ซึ่ง 1 ใน 5 นั้นอยู่ที่เขาสุวรรณบรรพตในตำบลขุนโขลน อำเภอพระพุทธบาทจังหวัดสระบุรีแห่งนี้

วัดพระพุทธบาทเป็นพระอารามหลวงชั้นเอก สร้างเมื่อพ.ศ.2167 ในสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม โดยมีสถานที่สำคัญคือ “รอยพระพุทธบาท” ประทับไว้บนแผ่นหินเหนือไหล่เขาสุวรรณบรรพต ลักษณะกว้าง 21 นิ้ว ยาว 60 นิ้ว ลึก 11 นิ้วมีลายธรรมจักรอยู่กึ่งกลางพระบาท ปัจจุบันลวดลายต่างๆเห็นได้ไม่ชัดเจน (วัดมีอายุ 399 ปีแล้ว รอยพระพุทธบาทน่าจะเก่าแก่กว่านั้น)

ความเป็นมาของการตามหารอยพระพุทธบาทมีอยู่ว่า ในช่วงรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม แห่งกรุงศรีอยุธยา ได้มีการจัดส่งคณะสงฆ์ไปยังลังกาทวีปเพื่อนมัสการพระพุทธบาท ที่เขาสุมนกูฏเมื่อไปถึง พระสงฆ์ชาวลังกากลับทักท้วงว่า “เหตุใดจึงต้องเดินทางมาถึงที่นี่ ทั้งที่ดินแดนสยามก็เป็นหนึ่งในห้าแห่งที่พบรอยพระพุทธบาท นั่นคือเขาสุวรรณบรรพต ขอให้กลับไปตรวจตราดู”

เมื่อความทราบถึงพระเจ้าทรงธรรม ด้วยความเลื่อมใสศรัทธา จึงโปรดฯให้ทุกหัวเมืองตามหารอยพระพุทธบาทในทันที ต่อมาเจ้าเมืองสระบุรีมีหนังสือแจ้งไปยังเมืองหลวง ว่ามีพรานป่าได้พบกับรอยเท้าคนขนาดใหญ่ เมื่อทราบถึงสมเด็จพระเจ้าทรงธรรมพระองค์จึงเสด็จไปยังยอดเขานั้น และพบกับรอยเท้าขาดใหญ่ ทรงเห็นว่ารอยเท้านั้นมีลวดลายมงคลตรงกับที่พระสงฆ์ชาวลังกาได้กล่าวไว้ทุกประการ จึงทรงมีพระราชดำริว่า “ชะรอยจะเป็นรอยพระพุทธบาทที่องค์สัมมาสัมพุทธเจ้าเคยประทับไว้แต่ครั้งพุทธกาลเมื่อคราวเสด็จมาเผยแพร่คำสอน จึงควรยกย่องสถาปนาให้เป็น พระมหาเจดียสถาน สำหรับสักการบูชาต่อไป”







หลังจากที่สมเด็จพระเจ้าทรงธรรมได้พบรอยพระพุทธบาทแล้ว พระองค์ทรงโปรดฯให้สร้างพระมณฑปครอบรอยพระพุทธบาทไว้ มีลักษณะเป็นอาคารรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ประกอบเครื่องยอดรูปปราสาท 7 ชั้น หลังคามุงกระเบื้องเคลือบ มีเสาย่อมุมไม้สิบสอง ปิดทองประดับกระจกโดยรอบ ผนังด้านนอกปิดทองประดับกระจกเป็นรูปเทพนม พุ่มข้าวบิณฑ์ บานประตูเป็นงานศิลปกรรมประดับมุข ส่วนทางขึ้นเป็นบันไดนาคสามสาย คือบันไดเงิน บันไดทอง และบันไดแก้ว หัวนาคที่เชิงบันไดหล่อด้วยทองสำริด เป็นนาค 5 เศียร ส่วนภายนอกพระมณฑปจะมีระฆังแขวนเรียงรายโดยรอบ นอกจากนี้ยังมีพระอุโบสถและพระวิหารต่างก็สร้างตามศิลปกรรมแบบสมัยกรุงศรีอยุธยาและกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น และได้รับการบูรณะสืบมาทุกสมัย







รอยพระพุทธบาทที่ประดิษฐานภายในมณฑป





นอกจากนี้ในบริเวณวัดยังเป็นที่ตั้งพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระพุทธบาท (วิหารหลวง) เป็นที่รวบรวมศิลปวัตถุที่มีคุณค่า เช่น เครื่องทรงสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม เครื่องลายครามสังคโลก เครื่องทองสำริดโบราณ  ศาสตราวุธโบราณ ครอบรอยพระพุทธบาทจำลองทองคำ(สวยงามมากๆ)  ยอดมณฑปพระพุทธบาทเก่า รวมไปถึงพัดยศของพระสมัยต่างๆ และข้าวของมีค่าที่ผู้ศรัทธานำมาถวายเป็นพุทธบูชา เปิดเฉพาะวันเสาร์-อาทิตย์ 8.00-16.00 น. ไม่เสียค่าเข้าชม

ถือได้ว่าวัดพระพุทธบาทเป็นวัดที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งในจังหวัดสระบุรี และของพุทธศาสนิกชนทั้งหลายตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันวัดถือเป็นสถานที่ที่ศักดิ์สิทธิ์ให้เราได้สักการะขอพรแล้วยังได้บันทึกเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ให้ได้ศึกษาอีกด้วย