อย่างแรกเรื่องที่เข้าใจว่าสมเด็จพระนเรศวรไม่มีมเหสีเพราะทำแต่สงครามเป็นเรื่องที่เข้าใจผิดกันไปเองครับ เพราะศึกษาแต่พระราชพงศาวดารของไทย ไม่ได้ดูหลักฐานชาติอื่นประกอบ ซึ่งมีระบุไว้เยอะมาก รวมถึงหลักฐานร่วมสมัยของสเปนเป็นต้น

ในเอกสารคำให้การขุนหลวงหาวัด(ฉบับหลวง) ซึ่งเรียบเรียงจากปากคำของคนไทยสมัยเสียกรุงครั้งที่ ๒ ระบุว่าพระองค์มีพระมเหสีชื่อ 'พระมณีรัตนา' และยังมีสนมกำนัลอื่นๆดังที่ว่า ‘ส่วนพระนเรศวรนั้น ก็เข้าไปยังกรุงศรีอยุธยา ก็เสด็จเข้าสู่พระราชฐานอันอัครเสนาบดีและมหาปุโรหิตทั้งปวง จึงทำการปราบดาภิเษกแล้วเชื้อเชิญให้เสวยราชสมบัติ จึงถวายอาณาจักรเวนพิภพแล้วจึงถวายเครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ์ทั้ง ๕ และเครื่องมหาพิไชยสงครามทั้ง ๕ ทั้งเครื่องราชูปโภคทั้งปวงอันครบครัน แล้วจึงถวายพระนามใส่ในพระสุพรรณบัตรสมญา แล้วฝ่ายในกรมจึงถวายพระมเหษีพระนามชื่อพระมณีรัตนา และถวายพระสนมกำนัลทั้งสิ้น แล้วครอบครองราชสมบัติเมื่อจุลศักราช ๙๕๒ ปีขาลศก’

แต่คำให้การเหล่านี้หลายเรื่องเองเหมือนเป็นเรื่องเล่ามากกว่า และบางเรื่องทั้งชื่อและเหตุการณ์ก็คลาดเคลื่อนจากหลักฐานร่วมสมัย พระนาม 'พระมณีรัตนา' อาจจะไม่ถูกต้องก็ได้ แต่ดูจากการที่ระบุศักราชที่สมเด็จพระนเรศวรครองราชย์ถูกต้อง จึงพอจะน่าเชื่อว่าทรงมีมเหสีจริง และอิงจากเนื้อความเข้าใจว่า 'พระมณีรัตนา' น่าจะเป็นพระอัครมเหสีครับ



ส่วน 'มณีจันทร์' มาจากเอกสาร Historical Account of King Prasat Thong  ฉบับแปลภาษาอังกฤษของเยเรเมียส ฟาน ฟลีต(Jeremias Van Vliet)หัวหน้าสถานีการค้าของบริษัทอินเดียตะวันออกของดัตช์(VOC)ประจำกรุงศรีอยุทธยาในสมัยพระเจ้าปราสาททอง กล่าวถึง widow(หม้าย)ของ Black king(พระองค์ดำ) นามว่า Zian Croa Mady Jan ซึ่งคนไทยแปลเป็น 'เจ้าขรัวมณีจันทร์' ด้วยชื่อที่มีคำว่า 'มณี' เหมือนกันเลยทำให้คนคิดว่าน่าจะเป็นองค์เดียวกับ 'พระมณีรัตนา'

แต่ความเป็นจริงแล้ว  Zian Croa Mady Jan เป็นพระนามที่ผิดเพราะเกิดจากการแปลเอกสารของฟาน ฟลีตที่คลาดเคลื่อนตอนแปลภาษาดัตช์เป็นฝรั่งเศส ต่อมาแปลเป็นอังกฤษและไทยจึงผิดตามฝรั่งเศสทำให้ทั้งชื่อคนและเหตุการณ์คลาดเคลื่อนไป เช่นแปลชื่อ ‘พระองค์ศรี’ เป็น 'พระองค์ไล’ แล้วไปเข้าใจผิดว่า พระองค์ไลเป็นพระนามเดิมของพระเจ้าปราสาททองซึ่งผิด จริงๆเป็นการเรียกย่อจากพระนามตอนครองราชย์คือ 'พระองค์ศรีธรรมราชาธิราช' แต่คนในปัจจุบันก็ยังคงเข้าใจผิด ไปเรียกเป็น 'เจ้าไล'

สำหรับ Zian Croa Mady Jan ต้นฉบับภาษาดัตช์เขียนว่า Tjan Croa Maha dijtian อ่านได้ประมาณว่า ‘เจ้าขรัวมหาดิจันทร์’ ซึ่งดูจากรูปคำไม่น่าจะแผลงเป็น ‘มณี’ ได้ เพราะคำว่า ‘มหา(Maha)’ นั้นชัดมาก เข้าใจว่าตอนแปล คำว่า ‘ha’ จะตกไป จาก Maha dijtian จึงกลายเป็น Mady Jan


คำว่า widow บอกได้แค่ว่าเป็นหม้ายเท่านั้น อาจมีฐานะเป็นตั้งแต่ อัครมเหสี มเหสี สนม เจ้าจอม ก็ได้ แต่ดูจากคำว่า 'มหา' ในพระนาม เข้าในว่าน่าจะมีฐานะสูงพอสมควร และดูจากที่ทรงขอให้พระเจ้าทรงธรรม(เพราะฉบับภาษาฝรั่งเศสแปลผิดไปลดระยะเวลาการครองราชย์ของพระเจ้าทรงธรรมไป ๑๐ ปี เลยเข้าใจผิดว่ากษัตริย์องค์นี้คือพระเอกาทศรถ)ยกโทษให้พระเจ้าปราสาททองได้ก็เข้าใจว่าคงเป็นที่เคารพนับถืออยู่ในระดับหนึ่ง สันนิษฐานว่าอย่างน้อยคงเป็นมเหสีของสมเด็จพระนเรศวรเป็นอย่างต่ำ แต่จะเป็นองค์เดียวกับพระมณีรัตนาหรือไม่ ไม่มีหลักฐาน

สมเด็จพระนเรศวรยังมีมเหสีซึ่งเป็นธิดาของเจ้าประเทศราชอีกสององค์คือ
-พระเอกกระษัตรี พระธิดาของพระศรีสุริโยพรรณอนุชาของนักพระสัตถาพระยาละแวก ทรงได้เป็นมเหสีในปีมะแม พ.ศ.๒๑๓๘
-พระธิดาของเจ้าฟ้าสาวัตถีนรธาเมงสอ พระเจ้าเชียงใหม่ซึ่งเป็นโอรสของพระเจ้าบุเรงนอง เรียกขานกันว่า 'โยธยามีพญา'(มเหสีอยุทธยา)