เป็นเรื่องปกติ ที่ผู้ปฏิบัติภาวนาจนจิตสงบรวมเป็นสมาธิ ระดับจตุตถฌาน เมื่อจิตหมุนจากภูมิสมถสมาธิเข้าสู่ภูมิปัสสนา จิตจะหดเล็กรวมลงเหมือนเส้นด้ายพุ่งเข้าสู่รูเข็มหรือเหมือนจิตหดเล็กรวมพุ่งเข้าสู่รูหนอนสว่างไสว

เมื่อจิตพุ่งไปจนสุดรูหนอนสว่างไสวนั้น จะพบความว่างไร้สมมุติบัญญัติทั้งปวง ไร้รูป ไร้นาม ไร้สังขารความคิดปรุงแต่ง ไร้ความรู้สึกทางกายลมหายใจ ไร้สุข ไร้ทุกข์ ไร้กว้าง ยาว สูง ไร้กาลเวลามีเพียงจิตผ่องใสส่องสว่างเป็นประภัสสรยิ่งกว่าดวงอาทิตย์ ท่ามกลางความว่างไร้สมมุติบัญญัตินั้น จิตวิมุติหลุดพ้นจากอวิชชาและขันธ์ 5 เป็นบรมสุขอย่างยิ่ง

เมื่อจิตเดินเข้าสู่ภูมิวิปัสสนาจะเกิดปัญญาเห็นร่างกายและขันธ์ 5 คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ โลกธาตุ วัฏสงสารแตกสลายลง เป็นธาตุทั้ง 4 คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ มาประชุมกันและแตกสลายลง ไม่เที่ยง เป็นทุกขัง อนิจจัง อนัตตา ทุกสิ่งทุกอย่างล้วนเกิดจากความว่างและจิตที่มีอวิชชาปรุงแต่งขึ้นจากธาตุทั้ง 4 แล้วจิตที่มีอวิชชาไปครองทั้งสิ้น สิ่งที่ปรุงแต่งโดยจิตที่มีอวิชชาไม่อาจตั้งมั่นล้วนเสื่อมและแตกสลายลง

จิตหลงว่าขันธ์ 5 เป็นตัวเรา ของเรา เพราะอวิชชาเป็นต้นเหตุทั้งสิ้น เมื่อทำลายอวิชชาลงสิ้น จิตจะเลิกหลงยึดในขันธ์ 5 ว่าเป็นตัวเรา ของเรา ละสังโยชน์ข้ามโครตภูมิสู่ความเป็นพระอริยบุคคล