ดอยขุนตานเป็นภูเขาสูง 1,348 เมตรอยู่ในเทือกเขาผีปันน้ำส่วนตะวันตก ทอดอยู่ระหว่างลำปางและลำพูน เป็นสันเขาที่แบ่งน้ำไหลลงสู่ แม่น้ำปิง วัง และโขง หากจะเดินทางไปเชียงใหม่ ถ้ามาทางรถไฟก็จะต้องลอดถ้ำขุนตาน เมื่อพ้นปากถ้ำจะเห็นศาลเจ้าพ่อขุนตานอนู่ด้านขวาของขบวนรถ ถ้าเดินทางมาโดยรถยนตร์ ผ่านลำปางข้ามดอยสูงมาลงลำพูน เชียงใหม่ก็จะเห็นศาลเจ้าพ่อขุนตานอยู่ทางซ้ายมือเช่นเดียวกัน
“เจ้าพ่อขุนตาน” คือใคร มีความเป็นมาอย่างไร มีเรื่องเล่าดังต่อไปนี้
“เจ้าพ่อขุนตาน” มีชื่อว่า พญาเบิก เป็นลูกของพญายี่บา เจ้าผู้ครองนครหริภุญไชย พญาเบิกเป็นเจ้าเมืองเขลางค์นคร และเมืองเวียงตาน ซึ่งก็คือ นครลำปางและอำเภอห้างฉัตรในปัจจุบัน
ในปี 1838 พญามังราย ยกทัพมาตีเมืองหริภุญไชยได้สำเร็จ เพราะมีขุนศึกชาวลัวะชื่อ อ้ายฟ้า เป็นไส้ศึก
พญายี่บา จึงหนีไปหาพญาเบิก ที่เขลางค์นคร เพื่อสะสมไพร่พลกลับไปตีเมืองหริภุญไชยคืน โดยได้ไปสร้างเมืองต้านข้าศึกไว้ในเขตอำเภอห้างฉัตรในปัจจุบัน ต่อมา จึงเรียกว่า เวียงต้านหรือ เวียงตาน ซึ่งปัจจุบันเป็นเมืองร้าง เพื่อฝึกรี้พลให้เข้มแข็งเตรียมสู้กับกองทัพพญามังรายโดยใช้เวลานานถึง 14 ปี ใช้ทิวเขาสูงยาวเหยียดเป็นแนววางกำลังสะกัดทัพพญามังราย เรียกกันว่า “ดอยขุนต้าน” แล้วกลายมาเป็นดอยขุนตานในปัจจุบัน
เมื่อไพร่พลพร้อมรบ พญายี่บาก็ให้พญาเบิกทำทัพใหญ่มาตีเมืองหริภุญไชย ทว่าทางฝ่ายพญามังรายเข้มแข็งกว่าจัดทัพใหญ่ไว้รอรับข้าศึก ทัพพญาเบิกจึงถูกทัพพันธมิตรฝ่ายเชียงใหม่ มี ทัพเชียงราย ฝาง เทิง เชียงของ เป็นต้น เข้าโจมตีจนแตกพ่าย สูญเสียรี้พลไปเป็นจำนวนมากพญาเบิกจึงนำไพร่พลที่เหลือหนีไปจนถึงบ้านแม่ต้าน เขตลำปาง แต่ก็ถูกทัพฝ่ายเชียงใหม่ติดตามมาล้อม และไล่โจมตีทหารที่เหลือจนย่อยยับ จับตัวพญาเบิกฆ่าเสีย ณ ที่นั้น
เมื่อพญายี่บาทราบว่า ลูกชายตายแล้ว และเห็นว่าคงจะไม่อาจรักษาเมืองลำปางเอาไว้ได้ จึงหนีไปพิษณุโลก ซึ่งสมัยนั้นเป็นแคว้นสุโขทัย
วีรกรรม ความกล้าหาญ ความเป็นนักรบ และความกตัญญูของพญาเบิก เป็นที่กล่าวขานกันเรื่อยมา จนผู้คนนับถือเป็นเจ้าพ่อขุนตาน และสร้างศาลขึ้นสักการะดังกล่าว
ตรงตำแหน่งของดอยขุนตานเป็นดอยที่ขวางทางรถไฟสายเหนือ ในการสร้างทางรถไฟจึงต้องมีการขุดเจาะอุโมงค์ลอดภูเขา โดยทางการได้ว่าจ้างวิศวกรชาวเยอรมันมาดำเนินการ การขุดอุโมงค์นี้ยาวนานถึง 11 ปี และมีความยากลำบากนานัปการ เนื่องจากเดิมทีที่ตรงนั้นเป็นป่าดงดิบทั้งคนงานทั้งวิศวกรล้วนป่วยด้วยไข้มาเลเรีย แถมมีการใช้วัตถุระเบิด คนงานต้องผจญทั้งหินหล่นทับ มีทั้งเรื่องการระบายน้ำโดยเฉพาะเวลาน้ำหลาก จึงมีคนเสียชีวิตมากมาย แต่ที่รอดมาได้แบบปาฏิหารย์ก็มี จนในที่สุดอุโมงค์ก็ขุดสำเร็จและใช้งานมาตราบจนทุกวันนี้
ชาวบ้านมีเรื่องเล่าเกี่ยวกับการขุดอุโมงค์มากมาย และล้วนเชื่อกันว่าการขุดอุโมงค์สำเร็จได้ก็ด้วยอภินิหารของเจ้าพ่อขุนตานนั่นเอง

ที่มา : https://www.matichonweekly.com/column/article_112403