การวินิจฉัย สมถะพละ และ วิปัสนาพละ ในนิโรธสมาปัตติญาณนิทเทส มีดังต่อไปนี้.

บทว่า สมถพลํ - สมถพละ ความว่า ชื่อว่า สมถะ เพราะอรรถว่า สงบธรรมเป็นข้าศึก มีกามฉันทะ เป็นต้น.
สมถะนั่นแหละชื่อว่าเป็นพละ เพราะอรรถว่าไม่หวั่นไหว. เพราะพระอนาคามีและ
พระอรหันต์นั่นแหละเป็นผู้ถึงความเป็นผู้ทำให้บริบูรณ์ในสมาธิ ด้วยการละกามฉันทะอันเป็นปฏิปักษ์ต่อสมาธิ ท่านจึงทำสมาธิของพระอนาคามีและพระอรหันต์เหล่านั้นว่า พลปฺปตฺโต -ผู้ถึงซึ่งกำลังแล้ว
จึงกล่าวว่า สมถพลํ มิใช่ของคนอื่น.
ปาฐะว่า สมาธิพลํ บ้าง.

บทว่า วิปสฺสนาพลํ - วิปัสสนาพละ ความว่า ชื่อว่า วิปัสสนา เพราะอรรถว่าเห็นธรรม ด้วยอาการหลายอย่างโดยความเป็นของไม่
เที่ยง เป็นต้น.
วิปัสสนานั่นแหละ ชื่อว่าเป็นพละ เพราะอรรถว่าไม่หวั่นไหว. วิปัสสนาญาณถึงซึ่งกำลังของพระอริยเจ้าทั้งสองเหล่านั้น.

สมถพละ เพื่อสงบจิตตสันดานโดยลำดับ และเพื่อดำเนินไปในนิโรธ. ส่วนวิปัสสนาพละ เพื่อแสดงโทษในวัฏฏะ และเพื่อแสดง
อานิสงส์ในนิโรธ.

( อรรถกถานิโรธสมาปัตติญาณนิทเทส )

Credit : TIPITAKA91.COM
พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 879-880