อายตนะคู่ที่ ๖ อายตนะภายในก็คือ มนายตนะ องค์ธรรม ก็คือจิตทั้งหมด จิตทั้งหมดเป็นมนายตนะ และ ภายนอกเรียกว่า ธรรมายตนะ คืออายตนะ ที่มากระทบทางใจ องค์ธรรมปรมัตถ์แล้วก็คือ ตัวเจตสิก เจตสิกทั้งหมด แล้วก็รูปที่ละเอียด เรียกว่าสุขุมรูป ตลอดทั้งนิพพานก็เป็นธรรมา ยตนะ นิพพานกระทบได้ทางใจ เห็นนิพพาน ไม่ได้ ได้ยินนิพพานไม่ได้ สัมผัสทางใจ รู้ได้ เฉพาะทางใจ ฉะนั้น เจตสิกก็คือที่ปรุงแต่งจิต เป็นโลภะ โทสะ โมหะ ฟุ้งซ่าน หงุดหงิด เบื่อหน่าย ท้อถอย ศรัทธา เมตตา สงสาร เหล่านี้ เป็นธรรมายตนะ - เขมรังสี ภิกขุ


จิตที่หลุดพ้นแล้วด้วยดี เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิและราคะ...
(นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ)
...
นิพพาน แล เป็นปฏิสรณะ(ที่ยึดเหนี่ยว)ของวิมุติ...
กล่าวคือ อินทรีย์ 5... มีตาเป็นต้น แล่นไปสู่ใจ, ใจแล่นไปสู่สติ, สติแล่นไปสู่วิมุตติ, วิมุตติแล่นไปสู่นิพพาน
...หยั่งลงสู่นิพพาน มีนิพพานเป็นเบื้องหน้า มีนิพพานเป็นที่สุดจบ.