"บ้านทรายทอง" เป็นวรรณกรรมจากปลายปากกาของ ก.สุรางคนางค์ (คุณกัณหา เคียงศิริศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์ ปี 2529) ซึ่งตีพิมพ์เป็นตอน ๆ ในนิตยสารรายปักษ์ชื่อ "ปิยมิตร" ประมาณปี พ.ศ. 2493 ยุคนั้นเรียกได้ว่าเป็นนวนิยายที่ดังมาก ผู้อ่านติดกันงอมแงม ถึงขนาดที่โรงพิมพ์โดนไฟไหม้หนังสือออกไม่ได้ตามกำหนด ผู้อ่านยังไปยืนรอกันเต็มหน้าโรงพิมพ์เพื่อขออ่านตอนต่อไปจากต้นฉบับ จนโรงพิมพ์ต้องพิมพ์ออกมาเป็นแผ่นกระดาษแจกจ่ายให้อ่านกันตามคำเรียกร้องของผู้อ่าน

ระหว่างที่นวนิยายเรื่องนี้กำลังตีพิมพ์ในหนังสือ ยังไม่จบดี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ ยุคล (เสด็จพระองค์ชายใหญ่) เจ้าของคณะละคร "อัศวินการละคร" ทรงเล็งเห็น "ความแรง" ของนวนิยายเรื่องนี้จึงทรงนำไปสร้างเป็นละครเวที เปิดการแสดงที่ศาลาเฉลิมไทย ตรงสะพานผ่านฟ้าลีลาศ หัวมุมถนนราชดำเนินกลาง ซึ่งปัจจุบันนี้ถูกรื้อไปแล้ว

หลังจากนั้นก็ได้มีผู้จัดอีกหลายคน ต่างยุคต่างสมัยนำ "บ้านทรายทอง" มาสร้างเป็นละครทีวี บ้าง ภาพยนตร์บ้าง หลายต่อหลายครั้ง แต่ละครั้งได้รับการต้อนรับจากผู้ชมเป็นอย่างดีเรื่อยมา แม้จะมีเสียงวิพากษ์วิจารณ์อยู่บ้าง โดยเฉพาะตัวนางเอกของเรื่องคือ "พจมาน" ซึ่งเป็นการคาดหวังของผู้ชมอย่างมากว่า จะต้องตรงตามจินตนาการของผู้อ่านและผู้ชม แต่ในที่สุดก็จบลงด้วยคะแนนนิยมอันท่วมท้นเช่นเคย

บ้านทรายทอง เป็นเรื่องราวของ "พจมาน" เด็กสาวผู้มีความหยิ่งในศักดิ์ศรีและชาติกำเนิดของตน แม้จะเป็นเพียงสามัญชนคนธรรมดาก็ตาม เธอจำเป็นต้องจากบ้านสวนเดินทางเข้ากรุงเทพฯ เพื่อเรียนหนังสือต่อ ตามความประสงค์ของบิดาที่เขียนสั่งไว้ก่อนเสียชีวิต ให้พจมานไปอาศัยอยู่กับครอบครัวหม่อมพรรณราย ซึ่งเป็นพี่สาวแท้ ๆ ของพ่อที่บ้านทรายทอง ในกรุงเทพฯ ที่นี่พจมานได้พบกับ "หม่อมป้า" และ ญาติ ๆ ซึ่งล้วนแต่เป็นเชื้อพระวงศ์ผู้สูงศักดิ์ที่เธอไม่คุ้นเคยมาก่อน เธอได้รับการดูถูกเหยียดหยามต่าง ๆ นานา พวกเขามิได้เห็นเธอเป็นญาติ หากปฏิบัติต่อเธออย่างผู้อาศัยที่ต่ำต้อย ไร้เกียรติ แต่ในที่สุดความดีงามพจมานก็ชนะใจ "คุณชายกลาง" ญาติผู้พี่ และทั้งคู่ก็ได้แต่งงานกันในที่สุด

ดาราผู้แสดงเป็น "พจมาน พินิตนันทน์" นางเอกของบ้านทรายทองคนแรกนั้นคือ คุณสวลี ผกาพันธุ์ เป็นละครเวทีดังที่ได้กล่าวไว้ข้างต้น ต่อมาเมื่อ ก.สุรางคนางค์ แต่งเรื่อง "พจมาน สว่างวงศ์" ซึ่งเป็นภาค 2 ต่อจากบ้านทรายทอง (ภาคแรก ที่จบลงตรงที่ คุณชายกลางแต่งงานกับพจมาน) จึงได้มีการนำภาค 2 มาทำเป็นละครทีวีซึ่งตอนนั้นเป็นยุคแรก ๆ ของไทยทีวีช่อง 4 บางขุนพรหม ที่ยังออกอากาศเป็นขาว-ดำ นางเอกซึ่งรับบทเป็น "พจมาน สว่างวงศ์" ครั้งนั้นคือ คุณพจนีย์ โปร่งมณี

จากนั้นก็ว่างเว้นไปนานพอสมควร จนความนิยมในละครเวทีเริ่มซาลง คุณสวลีก็หันไปโลดแล่นบนแผ่นฟิล์มอยู่พักหนึ่ง ก่อนจะมารับบท "พจมาน" อีกครั้งในละครทีวี บ้านทรายทอง ซึ่งรวมเรื่องราวจากภาคหนึ่งและสองเข้าไว้เป็นเรื่องเดียว และหลังจากนั้นการสร้างหนังหรือละครเรื่องบ้านทรายทองก็จะเป็นการรวมสองภาคเป็นเรื่องเดียวกันมาตลอด

นางเอก "บ้านทรายทอง" คนต่อจากนั้นมาก็จะเป็น เรวดี ศิริวิไล สร้างเป็นหนัง 16 มม. ตามด้วย อรัญญา นามวงศ์ อดีตรองนางสาวไทยปี 2508 เป็นละครทางช่อง 4 บางขุนพรหมอีกครั้ง ถัดมาเป็น ศันสนีย์ สมานวรวงศ์ นางเอกเขี้ยวเสน่ห์ ทำเป็นละครทางช่องไทยทีวีสีช่อง 9 และมาเป็นภาพยนตร์อีกครั้งโดยศรีบุญเรืองฟิล์ม แต่สร้างเป็น 35 มม. ผู้รับบทพจมานคือ จารุณี สุขสวัสดิ์ ว่างเว้นไปอีกช่วงหนึ่ง ช่อง 7 สี โดยดาราวีดีโอก็ได้วางตัวพจมานลงจอ โดยมอบหมายให้ มนฤดี ยมาภัย นางเอกหน้าหวานรับบทนี้

จนกระทั่งมาถึงเวอร์ชั่นล่าสุดของไก่ วรายุฑ ได้มอบหมายให้ รินลณี ศรีเพ็ญ รับบทเป็นพจมาน เป็นละครยอดฮิตของช่อง 3 ที่มีเสียงวิพากษ์วิจารณ์กันไปหลายกระแส บ้างชื่นชอบว่าสะใจดี และ บ้างก็โจมตีว่าเป็นพจมานที่ออกจะเก่งกร้าวกว่าในนวนิยาย

มาถึงตรงนี้เราก็คงต้องไปคุยกับผู้ที่เคยรับบทเป็น "พจมาน สว่างวงศ์" กันว่า ในแต่ละยุคที่เธอแสดงบ้านทรายทองนั้น มีความประทับใจอย่างไรบ้าง