เรื่อง “ ทำไมต้อง “สถาน”? ” โดย เสมอจิต ลิ่มลิขิต และ ปรุงศักดิ์ เชาวชาติ จากหนังสือ “สีสันหลากวัฒนธรรม ภูมิภาคเอเชียใต้ เอเชียกลาง ตะวันออกกลาง และแอฟริกา” จัดทำโดย กรมเอเชียใต้ ตะวันออกกลางและแอฟริกา กระทรวงการต่างประเทศ


“อัฟกานิสถาน คาซัคสถาน คีร์กีซสถาน ทาจิกิสถาน เติร์กเมนิสถาน อุซเบกิสถาน” อาจเป็นที่สงสัยมาเนิ่นนานสำหรับใครหลายๆ คนแล้วว่าเหตุใดประเทศเหล่านี้จึงต้องมีคำว่า “สถาน” ต่อท้ายชื่อของประเทศ แต่การหาคำตอบให้กับคำถามนี้ไม่ใช่เรื่องง่ายนัก และด้วยเหตุที่ประเทศเหล่านี้ ไม่ใช่เรื่องง่ายนัก และด้วยเหตุที่ประเทศดเหล่านี้เพิ่งสถาปนาความสัมพันธ์กับไทยเมื่อปี ค.ศ. 1992 ดังนั้น เกร็ดความรู้ของประเทศเหล่านี้จึงอาจยังคงไม่มีมากนัก

อย่างไรก็ตาม เราจะได้ยินชื่อและมีแนวโน้มที่จะมีปฏิสัมพันธ์กับประเทศเหล่านี้เพิ่มมากขึ้นเพราะประเทศเอเชียกลางได้ชื่อว่าเป็นแหล่งพลังงานของโลกในอนาคต ทั้งประเทศเหล่านี้ยังเป็นประเทศที่มีบทบาทในเวทีระหว่างประเทศเพิ่มขึ้น กลุ่มงานเอเชียกลางจึงขอไขข้อข้องใจถึงที่มาของคำว่า “สถาน” ที่ต่อท้ายชื่อประเทศดังกล่าว

คำว่า “สถาน” (-Stan) เป็นวิภัตติหรือคำเสริมท้าย (Suffix) แปลว่า สถานที่ของ (“Place of”) ในภาษาเปอร?เซีย ซึ่งคล้ายคลึงกับภาษาพาสตุน ภาษาอินโด-อารยัน และสันสกฤต ซึ่งล้วนแล้วแต่มีความหมายในทำนองเดียวกันคือใช้บ่งบอกว่าเป็น “สถานที่”

คำเสริมท้ายนี้ได้ปรากฏอยู่ในชื่อหรือการเรียกสถานที่ โดยเฉพาะภูมิภาคเอเชียกลางและเอเชียใต้ ซึ่งเป็นพื้นที่ต้นกำเนิดของชาวอินโด-อารยัน เช่น คำว่า “golestan” แปลว่า สวนกุหลาบ (place of roses, rose garden) และต่อมาเมื่อกลุ่มคนที่ใช้ภาษาในตระกูลเปอร์เซียก่อตั้งประเทศของตนขึ้น ชื่อประเทศของกลุ่มคนเหล่านั้นก็จะมีรากศัพท์ทางภาษาที่คล้ายคลึงกันโดยมีพื้นฐานมาจากภาษาในแถบเปอร์เซีย อาทิ

Afghanistan: อัฟกานิสถาน

แปลว่า ดินแดนของชาวอัฟกัน (Land of Afghans) โดยคำว่า Afghans มาจากชื่อของเผ่าภาษาสันสกฤตคือ “Aśvaka (अश्वक)” ซึ่งแปลว่า นักขี่ม้า และ เมื่อรวมกับคำเสริมท้ายในภาษาเปอร์เซีย “สถาน (-stan)” ซึ่งแปลว่า สถานที่ ดังนั้น อัฟกานิสถาน จึงแปลได้ว่า “ดินแดนแห่งนักขี่ม้า”

Kazakhstan: คาซัคสถาน

แปลว่า ดินแดนของชาวคาซัก (Land of Kazakhs) โดยคำว่า Kazakh ไม่มีความหมายที่แน่นอนโดยสามารถแปลได้หลายนัย เช่น อิสรภาพ ความกล้าหาญ กระด้างกระเดื่อง คนเตร็ดเตร่ ส่วนในภาษารัสเซียคำว่า kazak (қазақ) มีความหมายเหมือนคำว่า “Cossack” ในภาษาอังกฤษซึ่งแปลว่า นักผจญภัย หรือ คนรักอิสระ ดังนั้นเมื่อรวมกับคำเสริมท้ายในภาษาเปอร์เซีย “สถาน” (-stan) จึงสามารถแปลชื่อประเทศคาซัคสถานได้ว่า “ดินแดนแห่งผู้รักอิสระ”
Kyrgyzstan: คีร์กีซสถาน

คีร์กีซสถาน เกิดจากการผสมคำสามคำคือ “kyrg” ซึ่งแปลว่า 40 “yz” ซึ่งแปลว่า เผ่า และ stan ซึ่งแปลว่า ดินแดน ดังนั้น จึงแปลได้ว่า “ดินแดนแห่ง 40 ชนเผ่า” (Land of forty tribes) นอกจากนี้คำว่า “kyz” ยังสามารถแปลในอีกความหายหนึ่งคือ เด็กผู้หญิง (girls) ดังนั้นจึงสามารถแปลความหมายได้อีกความหมายว่า “ดินแดนแห่ง 40 สาวน้อย” (Land of forty girls)

Tajikistan: ทาจิกิสถาน

ทาจิกิสถาน หรือ ชื่อเดิม คือ โทจิกีสเทิน (Tojikiston) แปลว่า ดินแดนของชาวทาจิกส์ (Land of the Tajiks) โดยประเทศทาจิกิสถานเป็นเพียงประเทศเดียวในสหภาพโซเวียตที่พูดภาษาเปอร์เซีย และประวัติศาสตร์ของชาติสามารถสืบย้อนไปได้ถึงสมัยจักรวรรดิเปอร์เซีย โดยรากศักพ์ของ “toj” ซึ่งมาจากภาษาเปอร์เซียมีความหมายว่า “มงกุฎ – เกียรติ (crown)”

ต่อมาในสมัยของสหภาพโซเวียต “toj” ก็ได้แผลงเป็น “tojik” ดังนั้น “tojikistan” จึงแปลได้ว่า “ดินแดนแห่งคนผู้มีเกียรติ (Place where people have crowns)” อย่างไรก็ตาม ยังมีรากษัพท์ที่น่าจะเป็นไปได้อีกแนวทางหนึ่งคือในธิเบตมีคำว่า Tag Dzig ซึ่งออกเสียงว่า ทาจิก (Tajik) โดยเป็นคำที่ชาววธิเบตใช้เรียกชาวเปอร์เซียแต่ในภาษาธิเบตคำดังกล่าวมีความหมายคือ เสือ – เสือดาว จึงอาจเป็นเหตุที่ตำนานธิเบตส่วนใหญ่เกี่ยวกับเพื่อนบ้านชาวตะวันตกจะมีลักษณะเป็นเสือหรือเสือดาว

Turkmenistan: เติร์กเมนิสถาน

เติร์กเมนิสถาน มาจากส่วนประกอบของคำคือ “Turkmen” หมายถึง ชาวเติร์กเมน และคำเสริมท้ายคือ “สถาน” (-stan) ดังนั้น Turkmenistan จึงสามารถแปลได้ว่า “ดินแดนของชาวเติร์กเมน (Land of the Turkmen people)”

Uzbekistan: อุซเบกิสถาน

อุซเบกิสถาน มาจากส่วนประกอบของคำ 3 คำ คือ “uz” ซึ่งแปลว่า ตนเอง “bek” ซึ่งแปลว่า ผู้บังคับการ หรือหัวหน้า ในภาษาของชาว Sogdian ต้นตระกูลของชาวอิหร่าน และ “stan” ในภาษาเปอร์เซีย ดังนั้น Uzbekistan จึงมีความหมายว่า “ดินแดนแห่งผู้ปกครองตนเอง (Land of the Self Masters)”

Pakistan: ปากีสถาน

“ปากีสถาน” แม้ว่าจะไม่ได้อยู่ในภูมิภาคเอเชียกลาง แต่ได้นำปากีสถานมารวมอยุ่ เนื่องจากมีที่มาของคำว่า “สถาน” ในหมวดหมู่ประเทศเหล่านั้นด้วย

ปากีสถาน มาจากคำสองส่วนคือ “Paki” ซึ่งแปลว่าบริสุทธิ์ (The pure) มีที่มาจากภาษาอูรดู และ “stan” ในภาษาเปอร์เซีย ดังนั้น ปากีสถาน (Pakistan) จึงมีความหมายว่า “ดินแดนของผู้บริสุทธิ์”

โดยภาพรวมแล้วจึงกล่าวได้ว่า คำว่า “สถาน” ในชื่อประเทศของหลายๆ ประเทศ มีความหมายบ่งบอกความเป็นสถานที่เหมือนๆ กัน ซึ่งบงบอกถึงความเป็นมาของวัฒนธรรมชนชาติเหล่านั้น ว่าเคยมีประวัติศาสตร์วัฒนธรรมและประเพณีที่เกี่ยวเนื่องกันมาก่อน แม้ปัจจุบันชาติบางชาติจะมีวัฒนธรรมที่มีอัตลักษณ์เป็นของตนเองก็ตาม