ผ่านตาแว้บ ๆ ในตำรานึง เลยไม่ทราบที่มาที่ไป จำที่คุณจิตร ภูมิศักดิ์ เขียนไม่ได้แล้วด้วย

ถ้าปู่เจ้าลาวจกเป็นลัวะดอยตุง ต้นวงศ์พญามังราย พญางำเมือง ก็น่าจะเป็นลัวะ ซึ่งบ้างก็ว่าลาวกับลัวะคืออันเดียวกัน (แต่ภาษาคนละตระกูล) หรือ ลาว = ไทยวน + ลัวะ คะ

พญามังรายเคยไปตีเมืองม้งคุมม้งเคียน เห็นว่าเป็นเมืองลัวะ จากนั้นจึงกลายเป็น เชียงตุง มีไทยวน เข้าไปอยู่แทน อยากทราบว่าไทยวนกลายเป็นไทเขินตั้งแต่ตอนไหน มีการผสมผสานชาติพันธุ์และวัฒนธรรมกับเผ่าไหน จึงเปลี่ยนจากยวนเป็นขืน หรือยวนลุ่มแม่กก เรียกตัวเองว่า ไทกก อยู่แล้ว (เนะ! เสียมกุก)

ดูไปพญามังรายก็ไม่ได้เคืองแค้นอะไรชาวมอญเป็นพิเศษ หากเทียบกับลัวะ ซึ่งถูกตีเมืองเหมือนกัน ทำไมตำราที่เดี๊ยนผ่านตาจึงว่าเกลียดคะ ลัวะดอยสุเทพถูกมอญตี จากนั้นลาวก็มาตีมอญอีกต่อ

ตอนแรกเดี๊ยนจำผิด นึกว่าพญามังราย พญาร่วง พญางำเมือง ต่างเป็นศิษย์ร่วมสำนักเดียวกัน ตอนหลังที่จริงคือ พญางำเมืองกับพญาร่วงเท่านั้น ที่เคยเรียนด้วยกันที่เมืองละโว้ ซึ่งตอนแรกเดี๊ยนเข้าใจว่ายังเป็น ละโว้ ของมอญ จากพระประวัติของเจ้าแม่จามเทวี แต่พอมาดูยุคสมัยที่ก่อตั้งอยุธยาและล้านนาแล้ว ละโว้ในสมัยพญาร่วงคงเป็นของเขมรไปแล้ว เหมือน ๆ กับบริเวณสุโขทัย

พอตีหริภุญชัยได้ ก็ได้ยินว่าพญามังรายได้นำศาสนาพุทธแบบมอญ มาใช้เสริมพระบารมีในทางการเมือง (คล้ายกรณีการใช้ศาสนาคริสต์หรืออิสลาม) ศาสนาพุทธแบบมอญจึงกลายเป็นอีกสายหนึ่งในล้านนา ถัดจากแบบลังกา ลัทธิลังกาวงศ์ของสุโขทัย ที่ดินแดนแถบล้านนารับมาก่อนหน้า และไม่รู้ว่ามีสายพม่าอีกรึเปล่า ก่อนจะมีสายสยามแบบปัจจุบัน (ตรงนี้เดี๊ยนน่าจะจำผิดเช่นกัน)

ชาวลัวะ ชาวมอญ ที่ถูกตีเมืองได้ หายไปไหนกันคะ หนี หรือถูกจับเป็นเชลย หรือถูกฆ่า หรือถูกกลืนกลายให้กลายเป็นยวน การกลืนกลืนอย่างไรคะ ดูแล้วมอญน่าจะอารยธรรมสูงกว่าลัวะ ลาว และไท หรือแค่ถูกลดบทบาท จากที่เคยได้กินบ้านกินเมือง เหลือเป็นเพียงไพร่-ทาส นอกจากศาสนาแล้ว มีอะไรที่ยวนได้รับจากหริภุญชัยบ้างคะ

อยากทราบด้วยว่า ศาสนาพุทธเริ่มเข้าสู่ดินแดนแถบล้านนาครั้งแรกในสมัยไหน เผ่าไหน รับจากไหน และระลอกต่อ ๆ มา จนถึงปัจจุบันค่ะ