หัวเมืองลาว-อีสาน หมายถึงบรรดาหัวเมืองเดิมทั้งหลายที่เคยตกอยู่ภายใต้การปกครองของสยามในอดีต ซึ่งตั้งอยู่สองฟากฝั่งแม่น้ำโขงทั้งฝั่งซ้ายและฝั่งขวา กินอาณาเขตตั้งแต่ภาคอีสานของประเทศไทยทั้งหมด และอาณาเขตของประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว (สปป. ลาว) อันประกอบด้วยลาวเหนือ ลาวกลาง และลาวใต้ พร้อมทั้งกลุ่มหัวเมืองลาวพวนเชียงขวาง และหัวพันห้าทั้งหก หัวเมืองเหล่านี้ประกอบด้วยประชาชนจากหลากหลายชาติพันธุ์ ซึ่งส่วนมากมักเป็นชาติพันธุ์ลาว หรือกลุ่มชาติพันธุ์ที่ได้รับอิทธิพลทางความคิด ความเชื่อ และวัฒนธรรมลาว พร้อมทั้งอยู่ภายใต้การปกครองของเจ้านายจากราชวงศ์ลาวเป็นส่วนใหญ่ ชาติพันธุ์อื่นๆ เหล่านี้ประกอบด้วย ย้อ (ญ้อ) แสก ข่า ขะมุ (ขมุ) โย้ย ลั๊วะ (ละว้า) พวน กระโซ่ (โซ่) กะเลิง บรู ลื้อ ไทดำ ไทแดง ภูไท (ผู้ไทย) ไทขาว ไทพวน ม้ง เย้า ละแว ตะโอย เป็นต้น นอกจากนี้ยังประกอบไปด้วยชาติพันธุ์เขมร ส่วย กูย ไทยโคราช (ไทเดิ้ง) ไทยสยาม ไทยอยุธยาเดิม ญวณ (เวียตนามหรือแกว) ด้วยบางส่วน
บรรดาหัวเมืองเหล่านี้ มีลักษณะทางพัฒนาการที่ยาวนาน หลากหลาย เต็มไปด้วยเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ เต็มไปด้วยสีสันทางการเมือง พหุลักษณ์ทางวัฒนธรรม ความเชื่อ ประเพณี ศาสนา ลัทธิพิธีกรรม กระบวนการทางความคิดเชิงอำนาจของนักปกครอง ระบบการปกครอง และความแตกต่างทางภูมิศาสตร์ หัวเมืองเหล่านี้ไม่เพียงแต่สร้างมหคุณูปการในการวางรากฐานของความเป็นรัฐชาติให้แก่สยาม แต่ยังสร้างความน่าตื่นเต้นและความวุ่นวายทางการเมืองการปกครองให้แก่สยามอีกด้วย เนื่องจากเจ้านายที่ปกครองบรรดาหัวเมืองเหล่านี้ มากกว่าร้อยละ ๙๐ ไม่ใช่เจ้านายในราชวงศ์ไทยสยาม และช่วงเวลาหนึ่งในประวัติศาสตร์ประเทศมหาอำนาจตะวันตกอย่างฝรั่งเศส ได้มีความพยายามเข้ามาแทรกแซงกิจการทางการเมืองการปกครองในดินแดนหัวเมืองเหล่านี้นั่นเอง

ประมวลนามหัวเมืองลาวอีสานและนามเจ้าเมืองทั้งหมด
การจำแนกกลุ่มหัวเมืองลาวอีสานดังต่อไปนี้ จะเป็นการจำแนกกลุ่มตามลักษณะที่ตั้ง ภูมิศาสตร์ กลุ่มชาติพันธุ์ และกลุ่มเมือง ซึ่งต่างจากการจำแนกเป็นหัวเมืองลาวฝ่ายต่างๆ เมื่อครั้งรัชการที่ ๕ เพราะการจำแนกในสมัยนั้นก็เพื่อความสะดวกในการจัดการปกครอง หัวเมืองต่างๆ นั้น มีดังนี้

กลุ่มลาวใต้
เมืองนครกาลจำบากนัคบุรีศรี (เมืองนครกาลจำบากนาคบุรีศรี) เจ้าเมืองคือ พระเจ้าสร้อยศรีสมุทรพุทธางกูร
เมืองนครจำปาศักดิ์ (เมืองเก่าคันเกิง เมืองป่าศักดิ์ หรือเมืองนครจำปาบาสัก) เจ้าเมืองคือ เจ้าพระวิชัยวรราชสุริยวงศ์ขัติยราชหรือเจ้ายุติธรรมสุนทร
เมืองนครเพ็ง (เมืองคันซมซัว) เจ้าเมืองคือ พระจันทสุริยวงศ์
เมืองคำทองน้อย เจ้าเมืองคือ พระพุทธพรหมวงศา
เมืองคำทองใหญ่ (เมืองคำทองหลวง) เจ้าเมืองคือ พระสุวรรณราชวงศา
เมืองเซลำเภา (เมืองเซลำเพา) เจ้าเมืองคือ พระณรงค์ภักดีหรือพระณรงค์ลำเพา
เมืองธาราบริวัตร (เมืองธาราบริรักษ์) เจ้าเมืองคือ พระยาภักดีศรีสิทธิสงคราม
เมืองอุทุมธารา เจ้าเมืองคือ พระสุริยวงศา
เมืองศิริจำบัง (เมืองศรีจำบัง)
เมืองโพนทอง เจ้าเมืองคือ พระอินทร์ศรีเชียงใหม่
เมืองบัวบุณฑริก (เมืองบัว) เจ้าเมืองคือ พระอภัยธิเบศร์วิเศษสงคราม
เมืองกุสุมาลย์คีรี (เมืองกุสุมาคีรี หรือเมืองกุสุมานคีรี)
เมืองสุวรรณคีรี เจ้าเมืองคือ พระสุริยวงศา
เมืองวาปีไพรบูรณ์ (เมืองวาปีไพบูลย์) เจ้าเมืองคือ พระพิศาลสุรเดช
เมืองมธุรสาผล เจ้าเมืองคือ พระจันทร์ศรีสุราช
เมืองสูตนคร (เมืองสุดนคร)
เมืองสูตวารี (เมืองสุดวารี)
เมืองเชียงแตง (เมืองหางโขง หรือเมืองหางโค) เจ้าเมืองคือ พระอุดมเดช
เมืองแสนปาง เจ้าเมืองคือ พระศรีมหาเทพ
เมืองสีทันดร (เมืองโขง เมืองดอนโขง หรือเมืองสี่พันดอน) เจ้าเมืองคือ พระอภัยราชวงศา
เมืองอัตตะปือ (เมืองอิดกระบือ)
เมืองโสกเมืองซุง
เมืองมูลปาโมกข์ เจ้าเมืองคือ พระวงศาสุรเดช
เมืองสาละวัน (เมืองสาระวัน หรือเมืองมั่น) เจ้าเมืองคือ พระเอกราชา
เมืองสะพาด
เมืองสะพังภูผา (เมืองสะพังภูษา) เจ้าเมืองคือ พระราชฤทธิ์บริรักษ์
เมืองเจียม
เมืองปากแซง
เมืองบังพวน เจ้าเมืองคือ พระจันทสุริยวงศ์
เมืองโดมประดิษฐ์ (เมืองโดดประดิษฐ์) เจ้าเมืองคือ พระดำรงสุริยเดช

กลุ่มลาวเหนือ
เมืองนครหลวงพระบาง (เมืองเชียงดงเชียงทอง หรือเมืองเซ่า) เจ้าเมืองคือ พระเจ้าฟ้างุ้มแหล่งธรณีมหาราช, พระเจ้าจันทรเทพประภาคุณ, พระเจ้ามหินทรเทพนิภาธร หรือพระเจ้าสักรินทรฤทธิ์
เมืองเชียงขวาง (เมืองพวนเชียงขวาง) เจ้าเมืองคือ พระพนมสารนรินทร์
เมืองคูน
เมืองแสน
เมืองพาน (เมืองพวน หรือเมืองนาน)
เมืองงัน (เมืองงาม หรือเมืองงาน)
เมืองสุย (เมืองสูย หรือเมืองโสย)
เมืองจีน (เมืองจิม)
เมืองโพนสิม
เมืองหงสาวดี เจ้าเมืองคือ พระยาหงษาวดี
เมืองนำภูน
เมืองนำอาย
เมืองเพียง
เมืองทุง
เมืองด่านขวา
เมืองเชียงเงิน
เมืองมวย
เมืองสะกก
เมืองหิว
เมืองบุญวัง
เมืองหะท้าว
เมืองไต
เมืองปักแสง
เมืองงอย
เมืองกาสี

กลุ่มลาวกลาง
เมืองนครจันทบุรีศรีสัตนาคนหุตอุตมราชธานี (เมืองนครหลวงเวียงจันทน์ เมืองจันทบุรี หรือเมืองจันทปุระ) เจ้าเมืองคือ สมเด็จพระเจ้าอภัยพุทธบวร ไชยเชษฐามหาราช
เมืองศรีโคตรบอง (เมืองโคตะบอง หรือเมืองศรีโคตรบูร) เจ้าเมืองคือ เจ้าพระยานครหลวงพิชิตราชธานี ศรีโคตรบูรหลวง หรือพระยาศรีโคตรบอง
เมืองเวียงคำ (เมืองเวียงคุคำ)
เมืองไผ่หนาม เจ้าเมืองคือ พระยาเภา
เมืองวัง
เมืองวังอ่างคำ (เมืองวังอั่งคำ หรือเมืองวังคำ)
เมืองวังมน (เมืองวังมล)
เมืองคำเกิด เจ้าเมืองคือ พระคำก้อน หรือพระลำดวน
เมืองคำม่วน (เมืองคำม้วน) เจ้าเมืองคือ พระยอดเมืองขวาง
เมืองมหาชัยกองแก้ว (เมืองมหาชัยก่องแก้ว หรือเมืองยมราช)
เมืองภูวานากระแด้ง เจ้าเมืองคือ ท้าวเทพกัลยา
เมืองจำพรแก้งกอก (เมืองจุมพอน หรือเมืองชุมพรแก้งกอก)
เมืองเชียงฮ่ม (เมืองเซียงฮม) เจ้าเมืองคือ ท้าวนี หรือท้าวบัว
เมืองผาบัง
เมืองรม (เมืองฮม)
เมืองทาง (เมืองหาง)
เมืองเซกะตาก
เมืองเซกะปอง (เมืองกะบอง เมืองกะปอง หรือเมืองตะบองขอน) เจ้าเมืองคือ ท้าวไชยเชษฐ์
เมืองปากเซบั้งไฟ
เมืองสุวรรณเขต (เมืองสะหวันนะเขต)
เมืองหลวงโพนสิม (เมืองโพนสิม) เจ้าเมืองคือ เจ้าจันทรสุริยวงศ์
เมืองแสก (เมืองแซก)
เมืองสองคอนดอนดง (เมืองสองคอน)
เมืองลำเนาหนองปรือ (เมืองลำเนาหนองผือ หรือเมืองลำเนาหนองผี)
เมืองพอง (เมืองพ้อง หรือเมืองพวง) เจ้าเมืองคือ ท้าวบัวศรีราชวงษ์
เมืองพะลาน (เมืองพลาน)
เมืองพิน (เมืองพิณ)
เมืองนอง
เมืองตะโปน (เมืองเซโปน)
เมืองคำอ้อคำเขียว
เมืองกวนกู่กวนงัว เจ้าเมืองคือ ท้าววิไชยทรงยศ หรือเจ้าฟ้ามุงเมือง
เมืองประชุมพนาลัย (เมืองประชุมวนาลัย หรือเมืองประชุม) เจ้าเมืองคือ พระศรีสุรศักดิ์สุนทร
เมืองบริคัณฑนิคม (เมืองปริคัณหนิคม)
เมืองหาว
เมืองบ่อ
เมืองว่า
เมืองหลวงปุงเลง (เมืองหลวงปุงลิง)
เมืองหอมท้าว เจ้าเมืองคือ เพียติ้วซอย หรือท้าวติวซอย
เมืองแสน

กลุ่มอีสานลุ่มน้ำโขง
เมืองนครบุรีราชธานี (เมืองนครพนม เมืองนคร หรือเมืองละคร) เจ้าเมืองคือ พระเจ้าขัติยวงศาราชบุตรมหาฤๅไชย ไตรทศฤๅเดช เชษฐบุรีศรีโคตรบูรณ์หลวง หรือพระยาพนมนครานุรักษ์ สิทธิศักดิ์เทพฤๅยศ ทศบุรีศรีโคตรบูรหลวง
เมืองมรุกขนคร (เมืองมฤคนคร) เจ้าเมืองคือ พระยานันทเสนหรือพระบรมราชา
เมืองธาตุพระนม (เมืองธาตุปะนม เมืองธาตุพนม หรือเมืองโคตะปุระ) เจ้าเมืองคือ เจ้าขุนรามราชรามางกูร หรือหลวงปราณีพุทธบริษัท
เมืองไชยสุทธิ์อุตมบุรี (เมืองไชยบุรี หรือเมืองชัยบุรี) เจ้าเมืองคือ พระไชยราชวงศา
เมืองเรณูนคร (เมืองเว) เจ้าเมืองคือ พระแก้วโกมล
เมืองรามราช (เมืองลำ) เจ้าเมืองคือ พระอุทัยประกาศ, พระอุทัยวิเศษสุนทร หรือพระไชยกุมาร
เมืองฮาม เจ้าเมืองคือ ท้าวบัว
เมืองอาจสามารถ (เมืองอาฑมาต) เจ้าเมืองคือ หลวงเอกอาสา
เมืองอากาศอำนวย เจ้าเมืองคือ หลวงผลานุกุล
เมืองท่าอุเทน เจ้าเมืองคือ พระศรีวรราช
เมืองสกลนครทวาปี (เมืองสกลนคร หรือเมืองเชียงใหม่) เจ้าเมืองคือ พระยาประจันตประเทศธานี ศรีสกลานุกรักษ์ อรรคเดโชชัย อภัยพิริยากรมพาหุ หรือ พระยาประเทศธานี
เมืองหนองหารน้อย (เมืองหนองละหาร หรือเมืองหนองหาร) เจ้าเมืองคือ พระพิทักษ์เขตต์ขันธ์
เมืองหนองหารใหญ่ (เมืองหนองหานหลวง) เจ้าเมืองคือ พระพิทักษ์เขื่อนขันธ์
เมืองกุสุมาลย์มณฑล เจ้าเมืองคือ พระอรัญอาสา หรือพระนรินทรภักดีศรีสิทธิสงคราม
เมืองพรรณานิคม (เมืองพันนานิคม) เจ้าเมืองคือ พระเสนาณรงค์
เมืองวานรนิวาส เจ้าเมืองคือ พระราชประชาราฎร์รักษา
เมืองสว่างแดนดิน เจ้าเมืองคือ พระสิทธิศักดิ์
เมืองวาริชภูมิ เจ้าเมืองคือ พระสุรินทรบริรักษ์
เมืองจำปาชนบท (เมืองพังโคน) เจ้าเมืองคือ พระบำรุงนิคมเขต หรือพระปทุมเทวาพิทักษ์
เมืองโพธิไพศาลนิคม (เมืองโพธิสาร)
เมืองภูวดลสอาง (เมืองภูวดลสะอาง)
เมืองมุกดาหารบุรี (เมืองมุกดาหาร หรือเมืองบังมุก) เจ้าเมืองคือ เจ้าพระยาจันทศรีสุราชอุปราชามันธาตุราช, เจ้าจันทรเทพสุริยวงศ์ ดำรงรัฐสีมา มุกดาหาราธิบดี หรือ พระยาศศิวงศ์ประวัติ
เมืองพาลุกากรภูมิ เจ้าเมืองคือ พระอมรฤทธิธาดา
เมืองหนองสูง เจ้าเมืองคือ พระไกรสรราช
เมืองหนองคาย เจ้าเมืองคือ พระปทุมเทวาภิบาล
เมืองพานพร้าว (เมืองพันพร้าว)
เมืองกาสี (เมืองแมด)
เมืองโพนพิสัย เจ้าเมืองคือ พระยาโพนพิสัยสรเดช หรือพระยาสุนทรธรรมธาดา
เมืองกุมภวาปี
เมืองรัตนวาปี เจ้าเมืองคือ พระรัตนเขตรักษา
เมืองท่าบ่อ เจ้าเมืองคือ พระกุประดิษฐ์บดี
เมืองพะโค (เมืองปะโค) เจ้าเมืองคือ พระยามาลัย
เมืองเวียงคุก เจ้าเมืองคือ หมื่นกางโฮง
เมืองคาง